«Тағы бір педофил Шымкентте жазадан құтылды» – «НеМолчи.kz» ҚҚ президенті Дина Тансаридің Facebook-тегі мәлімдемесі осылай басталды.  Ол өткен жылдың тамыз айында Шымкентте жанжалдың ортасында полиция қызметкері қалғанын еске салды: 27 жастағы учаскелік полиция қызметкері, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі инспектор. Ол ұсталған қыздарға жыныстық қысым көрсетті деп айыпталды.

«Қауіпті» жұмыс па?

Екі жәбірленушінің тергеуге хабарлауынша, полиция қызметкері оларды тым «мұқият» тексерген.

Біріншісі саябақта темекі шеккені үшін ұстағалғаннан кейін құқық қорғау өкілімен жалғыз қалды. Осы сылтаумен полиция қызметкері оны қызметтік көлікке шақырған. Құқық қорғау өкіліне қарсы тұруға батылы бармай, 14 жасар қыз мойынсұнды. Есірткіге қарсы «операция» жасаймын дей отырып, қызметкер жасөспірімнің киімінің астына кіріп, мұны есірткі іш киімде болуы мүмкін деп түсіндірген.

Бұл оқиғаның қалай аяқталуы мүмкін екені белгісіз, бірақ жасөспірім шу шығарған соң, абдырап қалды полиция қызметкері оны қоя берген. Бұл 2021 жылдың желтоқсанында болды. Инспектордың қатысуымен рецидив 2022 жылдың ақпанында қайталанды. Бәрі тура солай. Осыдан кейін қыздар күтпеген жерден бір-бірін тауып, бірігіп, барлығын ата-аналарына айтып берген. Осылайша, кәмелетке толмағандарды жақсы көретін қызметкердің әріптестері бұл мәселені қолға алады. Бірақ, бірден емес екенін айта кету керек.

Бұл іс қыздардың озбырлыққа шағымданған ата-аналары «НеМолчи.kz» қорына жүгінгеннен кейін ғана қабылданды.

Артық кетті…

Сот үкімі де аздап таң қалдырады. Бұл істі қараған Шымкент қаласының мамандандырылған ауданаралық қылмыстық сотында полицейдің сексуалды алымсақтық жасады деген кінәсін дәлелдей алмады – ҚР ҚК-нің 122-бабы айыптаудан алынып тасталды, бірақ ҚР ҚК-нің 362-бабының 1-бөлігі бойынша сотталушыға үш жыл бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалды. Басқаша айтқанда, ол билікті немесе лауазымдық өкілеттікті асыра пайдаланғаны үшін ғана кінәлі деп танылды. Бұл үшін оны максималды қауіпсіз режимдегі мекемеде жазасын өтеуге жіберді.

Құқық қорғаушылар сенімді: қос стандарттың бары айдан анық. Сот учаскелік полиция қызметкері өз әрекеттерімен артық кетті деп есептеді, бірақ оның кәмелетке толмағандарды бірнеше мәрте сипап шыққанына мән бермеді.

Жәбірленуші қыздардың ашуланған ата-аналары да үкіммен келіспейді. Олар істі апелляциялық талқылау үшін Шымкент қалалық сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасына жіберді. Шымкент прокуратурасы әлдеқайда қатаң жазаға қол жеткізуге ниетті.

Егер іс қайта қаралмаса, мұндай үкім Қазақстандағы балалардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы қылмыстар қоғамдық орында балағат сөздер айту немесе темекіні  қоқыс жәшігіне тастамау сияқты ұсақ бұзақылыққа тең екендігін білдіреді.

Барлық белгілі фактілер

ҚР Бас прокуратурасының мәліметінше, 2022 жылдың соңында лауазымды тұлғалар арасында ІІМ қызметкерлері заңды ең көп бұзған. Бұл тек жарияланған фактілерге сәйкес. Сұрақ – егер істердің көп бөлігі тіркелмесе, полицияның заңсыз әрекеттерінің статистикасы қаншалықты сенімді? Қылмыстық іс қозғауға және полиция қызметкерлеріне қатысты адал тергеуге қол жеткізу өте қиын.

Қазақстандағы адам құқықтарының жағдайы туралы 2021 жылғы баяндамаға сәйкес, мемлекет, әсіресе сыбайлас жемқорлық туралы істерде, өкілеттіктерін асыра пайдаланатын шенеуніктерді іріктеп жазалайды. Мұндай жағдайларда олар әдетте кінәні жаба салатын адам іздейді және оны қоғамның алдында кінәлап-сөгеді. Ал шын мәнінде кінәлі адамдар әдетте көлеңкеде қалады.

Қазақстанның Бас прокуратурасының хабарлауынша, 2015-2021 жылдар аралығында полиция қызметкерлері басқа әріптестеріне қарағанда заңды жиірек бұзған. Жылына мұндай істердің саны 516 қылмыстық іспен өлшенеді. Сәйкесінше бір аптада ведомствоның 10-ға жуық қызметкері заң бұзған.

Ranking мәліметтері бойынша, құқық қорғаушылардың ең жиі кездесетін қылмыстары – пара алу (26%). Алаяқтықта полицейлердің 16%-ы байқалған, ал құқық қорғау өкілдерінің 8%-ы билікті немесе лауазымдық өкілеттіктерді асыра пайдаланғаны үшін ұсталған. Бірақ, қазір белгілі болғандай, бұл бап  барлығына, тіпті формадағы педофилдерге де қолданылуы мүмкін екен.

Әрі қарай тізім бойынша…

Өткен жылы полиция бұзушылықтарының 45%-ы сыбайлас жемқорлықты және мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқаруға қарсы басқа да қылмыстық бұзушылықтарды құраған. Әскери қызметшілер де полициядан кем түспейді. Орташа алғанда, соңғы алты жылда оларға қарсы бір жыл ішінде жүзге жуық қылмыстық іс қозғалды.

Судьялар құқық бұзушылар арасында құрметті сегізінші орынға жайғасты. 2015 жылдан 2021 жылға дейін барлығы 23 іс өршіді, бірақ бұл ары таза емес судьялардың аз екенін білдірмейді. Барлық мемлекеттік қызметкерлердің ішінде ең жоғары жалақы алатындарына қарамастан, бұл олардың нақты шешімдерді шығару үшін пара алуына кедергі болмайды.

Депутаттар да қылмыстық есептердің кейіпкерлері болып тұрады. Соңғы алты жылда олар небәрі тоғыз рет ұсталды, бұл шындыққа ұқсамайды.

Қазақстанның сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметі созылмалы құқық бұзушылар рейтингінде шек белгіледі. Ресми мәліметтерге сәйкес, оның өкілдері заңды басқаларға қарағанда аз бұзады немесе аз ұсталады…Бірақ бұл жерде қылмыскерлердің саны емес, ұрлықтың мөлшері маңызды. 10 жылдың ішінде – 2009-2019 жылдар аралығында адал емес сыбайлас жемқорлар Қазақстанның 160 млрд теңгеден астам қаражатын жымқырды, ал ел экономикасына аса үлкен зиян келтірген жайт 2013 жылы орын алды. Ол кезде мемлекеттік қазынадан 80 млрд теңгеден астам қаржы ұрланған.

Егер бір ведомство екіншісінен өткен қылмыскер болса, қазақстандықтарды қылмыскер-полицейлерден кім қорғауы керек деген сұрақ туындайды?!

Әрине, мұны бірінші кезекте прокуратура органдары және мемлекеттік сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет органдары, сондай-ақ ҚР Президенті жанындағы Адам құқықтары жөніндегі Комиссия қолға алуы тиіс. Елде полицияның озбырлығына қарсы тұра алатын басқа мамандандырылған ведомстволар әлі құрылған жоқ.

Қарапайым азаматтардың жалғыз үміті – құқық қорғау ұйымдары мен қоғамдық қорлар болып отыр. Олардың арқасында құқық қорғау органдарының қылмыстары мен әрекетсіздігі қоғамда айтылып отыр және қоғамдық резонанстың пайда болуы қалай болса да заңды сақтауға мәжбүр етеді.