Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру (МӘМС) жүйесін құру идеясы құнын жоғалтты, денсаулық сақтау шығындарының қаржылық ауыртпалығы азаматтардың мойнына түседі, ал медициналық сақтандыру қоры (ӘМСҚ) қарапайым бюджеттен тыс қорға айналды.

Мұндай қорытындыны парламент мәжілісінің депутаттары ӘМСҚ соңғы екі жылдағы жұмысының қорытындысын қарау кезінде жасады. Мәжілістің әлеуметтік-мәдени даму комитетінің төрағасы Асхат Аймағамбетов айтқан негізгі шағымдардың бірі мемлекет 15 әлеуметтік санат бойынша ӘМСҚ-ға аударылатын жарналарды бірте-бірте азайтып, денсаулық сақтау саласына бюджеттік шығындардың бір бөлігін салымшылардың мойнына аударды. Нәтижесінде, Аймағамбетовтың айтуынша, ӘМСҚ соңғы жылдары қазынадан 1 трлн теңге ала алмай қалды.

2019 жылдан бастап денсаулық сақтау жүйесін қаржыландыру құрылымына қарасаңыз, ӘМСҚ-тың өсіп келе жатқан рөлін атап өтуге болады. Егер пандемияның бірінші жылында медициналық сақтандыру жүйесінің үлесі барлық медициналық шығындардың үштен бірінен (32,4%) әрең асқан болса, биыл қазан айында бұл көрсеткіш 43,7%-ға жетті. Қазақстандық медицинаға қажет 2,5 трлн теңгенің 1,1 трлн теңгеге жуығы МӘМС-тен түскен ақша. Динамикаға қарасақ, жыл сайын қор түсім көлемін айтарлықтай ұлғайтып келеді: 2021 жылы — 37,5%, 2022 жылы — 23%, биыл — 17,2%.

Мемлекетте қаржыландыру бұлай тұрақты өспейді. ҚР Денсаулық сақтау министрі Ажар Ғиният міндетті медициналық сақтандыру енгізілген уақытта — 2020 жылға қарай еліміздің денсаулық сақтау жүйесінде 362,5 млрд теңге көлеміндегі мемлекеттік қаржыландыру тапшылығы жинақталғанын хабарлады. Министрдің айтуынша, мемлекеттің денсаулық сақтау саласына қаражаты жеткіліксіз болуының негізгі себептері халық санының артуы, созылмалы аурулардың көбеюі және қымбат медициналық көмектің қолжетімсіздігі болды. Дегенмен, МӘМС енгізілгеннен кейін үш жылға жуық уақыт өтсе де, шенеуніктер әлі де «қаржыландыруды басқарудың жеткіліксіз тиімділігіне назар аударады, бұл бюджетке артық салмақ салуға әкелуі мүмкін». Ажар Ғинияттың баяндамасынан үзінді.

ӘМСҚ жылдық есебінің мәліметінше, былтыр қор өзінің қысқа тарихында рекордтық аударымдар мен жарналарды жинады: шамамен 1,1 трлн теңге. Ақшаны бәрі бірдей берген жоқ. Сақтандырылғандардың үлесі 2022 жылы халықтың 82,4%-ын немесе 16,3 млн адамды (19,7 млн-нан) ғана құрады. Оның ішінде 11,5 млн қазақстандық жарна төлеуден босатылған, бұл әлеуметтік жағынан осал санаттар — зейнеткерлер, балалар және т. б. Мемлекет 10 млн азаматқа жарна төледі. Өз қалтасынан жарна төлеген жұмысшылардың үлесі («жұмыс берушінің есебінен» дегеннің өзінде) небәрі 24,8%-ды (4,9 млн адам) құрады. Тағы 3,6%-ы кәсіпкерлер, бірыңғай әлеуметтік төлемдерді төлеушілер және өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың үлесіне тиді. Медициналық сақтандыру жүйесіне қатыспайтындар көп: 3,5 млн адам немесе 17,6%. Олар тек жедел медициналық көмекке иек арта алады.

Қызметкерлердің салымшылары жалпы халықтың төрттен бірін ғана құрайтынына қарамастан, олардың жарналары қордың жалпы жылдық кірісінің жартысынан астамын құрайды. Мұны өткен жылдағы ӘМСҚ қаржыландыру құрылымының мысалында көруге болады. 1,1 трлн теңгенің 611,6 млрд теңгесі қорға жұмыс берушілер мен қызметкерлердің жарналары түрінде түскен. Азаматтардың әлеуметтік осал санаттары үшін мемлекеттік аударымдар 39,9% немесе 435,2 млрд теңгені құрады.

МӘМС есебінен қазақстандық медицинаға қаржы енгізу денсаулық сақтау жүйесіне 2019–2022 жылдар аралығында алғашқы медициналық көмек аясында көрсетілетін қызметтер санын үш есеге арттыруға, халықты тегін дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етуге, медициналық оңалтуды енгізуге, стационарлық күтімге арналған шығындар және т. б. өсіп келе жатқан шығындарды төлеуге мүмкіндік берді. Бұл артықшылықтардың барлығын міндетті медициналық сақтандырусыз, қажетті мемлекеттік қаржыландырусыз қазақстандық медицинаға да жатқызуға болады. Тағы бір жайт, бастапқыда міндетті медициналық сақтандыру жүйесі медициналық шығындардың негізгі ауыртпалығын өз мойнына алмай, оның осал тұстарын жабуға бағытталады деп болжанған. Атап айтқанда, бұл медициналық қызметтердің қолжетімділігі мен сапасын арттыруға қатысты. Соңында не болды? Көптеген қазақстандықтар әлі күнге дейін дәрігерге қажет кезде жүгіне алмайды.

«Қаражаттың жетіспеушілігіне байланысты биыл ақпаннан бастап медициналық қызмет көрсетуге шекті шкала енгізілді. Бұл әр емхана көрсете алатын медициналық қызметтердің санына квотаға ұқсас механизм. Мысалы, егер пациенттер сызықтық шкала бойынша бекітілгеннен көп келсе, онда олар үшін қаражат ауруханаларға төленбейді. Науқасқа таразы аясында осы айдың ақшасы таусылды, келесісін күту керек деп түсіндіру бос сөз. Соның салдарынан арыз-шағымдар да көп. Науқастар терапевтке бір ай, содан кейін маманға тағы бір ай күтеді. Сондықтан ақылы түрде емделуге барады», — деп атап өтті Асхат Аймағамбетов мәжілістегі үкімет сағатындағы баяндамасында.

Мәжілістің әлеуметтік-мәдени даму комитетінің төрағасының айтуынша, денсаулық сақтау жүйесін МӘМС арқылы жетілдірудің бастапқы идеясы айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. МӘМС ақшасы медицинаны дамытуды қаржыландырумен қатар, ТМККК есебінен төленуі тиіс шығындарға жұмсала бастады. Бұл пандемия кезіндегі шұғыл көмекке, студенттерге медициналық көмекке, дәрігерлердің жалақысын көтеруге және т. б.

Былтыр медициналық көмекті сатып алу құрылымы бойынша МӘМС төлемдерінің негізгі бөлігі стационарлық көмекке (37,3%) және консультативтік-диагностикалық қызметтерге (26,9%) бағытталды. Жоспар бойынша аталған салаларға қордан 594,3 млрд теңге бөлінді. Есепке сүйенсек, 2022 жылы МӘМС COVID-19 шараларын төлеуге 8,3 млрд теңге бөлді, былтыр бұл бап бойынша шығын 40,5 млрд теңгені құрады.

Тиісті ведомство МӘМС мәселелерін мойындап отыр. Ажар Ғиният тұрғындардың медициналық көмектің сапасы мен қолжетімділігіне көп үміттеніп қалағнын айтады. Жағдайды өзгерту үшін тиісті бөлім біртіндеп өзгерістер енгізуде: дәрігерлер жүктемесінің бір бөлігі медбикелерге ауыстырылды, олардың функциялары кеңейтілді, 9 бағыт бойынша тар мамандардың қабылдауына жазылу үшін терапевтке міндетті түрде бару жойылды, ал қатерлі ісікке күдікті науқастар үшін «жасыл дәліз» енгізілді. Өзгерістер бар, бірақ міндетті медициналық сақтандыру енгізілгенге дейін қордаланып қалған бұл мәселелерді толық шешу туралы айту әлі ерте.

Ауруханаларда қызмет көрсету деңгейін кері шегіндіретін тағы бір күрделі кедергі — емделген жағдайға МӘМС тарифтерінің төмендігі. Асхат Аймағамбетовтың айтуынша, қордың науқастарға бөлетін ақшасы негізінен ауруханалардың көпшілігіне міндетті төлемдерді, дәрігерлердің жалақысын, коммуналдық төлемдерді және науқастардың тамағын жабуға жетеді. Ал дәрі-дәрмек пен емделу ақысы сияқты басқа да маңызды шығындар азаяды. Ауруханалар кредиторлық берешекке батып жатыр. ҚР Денсаулық сақтау министрлігі басшысының айтуынша, қазірдің өзінде жедел медициналық көмек, акушерлік және онкологиялық қызмет көрсету бойынша қолданыстағы тарифтер қайта қаралған. Педиатрия, пульмонология, реабилитация бойынша тарифтер деңгейін көтеру жоспарлануда. Республикалық бюджеттен 90 млрд теңге қосымша транш бөлуге өтінім берілді, тағы 58,9 млрд теңге ӘМСҚ-дан, 5 млрд теңге облыс әкімдіктерінен бөлінеді.