Денсаулық сақтау министрлігі ДДҰ-мен бірге қазақстандық балалардың денсаулығы мен жағдайын зерттеді.

Бұл 11-15 жас аралығындағы жасөспірімдерді зерттеуге арналған екінші ұлттық зерттеу. Біріншісі 2018 жылы жүргізілген және төрт жыл ішінде көптеген жағымсыз көрсеткіштер өсіп кеткені анықталды. Сауалнама арқылы зерттеуге Қазақстанның 121 мектебінен 8,5 мың 5-7-9 сынып оқушылары қатысты.

Ковид, отбасы, оқу жүктемесі

2020 жылдың басты жаңалығы – COVID-19 – жасөспірімдердің өміріне де өзгерістер енгізді. Локдаундарды, мектептердің жабылуын және қашықтықтан оқытуды, мысалы, сауалнамаға қатысқан мектеп оқушыларының төрттен бірі өмірдегі оң өзгеріс десе, 40%-дан астамы мұның теріс әсерлерін атап өтті. Пандемияға ұшыраған жасөспірімдердің үштен бірінің психикалық денсаулығы нашарлады, 40%-дан астам оқушылардың мектептегі үлгерімі төмендеді, 37%-ы физикалық белсенділіктің азайғанын атап өтті. Карантинде балалардың 38%-ы дұрыс тамақтана бастағанымен, жасөспірімдердің 34,6%-ы оқшаулану олардың достарымен қарым-қатынастарын бұзды деп санайды.

Қазақстандық жасөспірімдердің әлеуметтік әл-ауқатын зерттеудің маңызды бөлігі – отбасымен қарым-қатынас болды. Атап айтқанда, ата-аналарымен. Соңғы жылдары балалар психиатрлары егде жастағы балалардағы депрессиялық бұзылулардың негізгі себебі – ата-аналармен байланыстың төмендеуі, ал оның орнына әлеуметтік желілер әсерінің артуы деп отыр.

«Қазақстандық балалар мен жасөспірімдерге өздерін мазалайтын нәрселер жайлы әкелеріне (80,4%) қарағанда аналарымен (89,4%) бөлісу оңайырақ, бірақ 15 жасқа қарай, әсіресе қыз балалардың, ата-аналарымен қарым-қатынас сапасы нашарлайды.

Барлық жастағы ұлдар қыздарға қарағанда анасымен және әкесімен қарым-қатынас жасау оңай екенін айтады. 2018 жылғы нәтижелермен салыстырғанда, 2022 жылы анасымен (93,1%-дан 87,2%-ға дейін) және әкесімен (78,7%-дан 74,8%-ға дейін) сөйлесу оңай немесе өте оңай деген барлық жастағы қыздардың үлесі азайды. Есесіне әкесімен оңай араласатын ұлдар саны өсті (83,2%-дан 85,5%-ға дейін) »,

дейді зерттеу нәтижелері.

Бір қызығы, сауалнамаға қатысқан жасөспірімдердің 76%-ы отбасының қолдауын жоғары бағалайды. Бірақ 11 жастан 15 жасқа дейін қыздарда да, ұлдарда да бұл көрсеткіш төмендейді. Ал 2018 жылмен салыстырғанда отбасының қолдауды жоғары деп санайтын балалардың үлесі 5%-ға төмендеді.

Қазақстандық балалардың мектепке деген көзқарастары да әртүрлі. Мысалы, 5-сынып оқушылары мектепті 37,5%, ал 9-сынып оқушылары 25% жақсы көреді. Яғни, жасөспірімдердің өмірінде ересектердің хоббиі мен іс-әрекеттері пайда болған сайын олардың мектепке деген қызығушылығы төмендейді.

Ұлттық есептің мәліметіне сәйкес,

«Жалпы, 2022 жылы 5-7-9 сыныптардың әрбір алтыншы оқушысы (17,8%) мектеп жүктемесінің ауыр екенін сезінді. 2018 жылы оқудың ауырлығы туралы хабарлаған балалар аз болды – 13,5%. Мұғалімдердің қолдауын бесінші сынып оқушылары(55,8%) тоғызыншы сынып оқушыларына қарағанда жақсы сезінеді (68,8%).

Жыныстар бойынша зерттелген барлық жастағы ұлдар қыздарға қарағанда мұғалімдердің қолдауына сезімтал – 64,5% 57,1%-ға қарсы. Нәтижелер 2018 жылмен салыстырғанда (71,7%) 2022 жылы мұғалімдердің жоғары қолдауын сезінетін балалардың үлесінің төмендегенін көрсетті (60,9%), әсіресе қыздарда жиі байқалады».

Психикалық денсаулық және жаман әдеттер

Деректердің тағы бір қызықты қорытындысы: қазақстандық ұлдар (89,4%) қыздарға қарағанда (86,4%) өмірлеріне көбірек қанағаттанады. Сауалнамаға қатысқан жасөспірімдердің жартысына жуығы денсаулығына шағымданбайды. Бірақ 11 жастағы балалардың физикалық әл-ауқаты 15 жастағы балаларға қарағанда айтарлықтай жоғары — 62,4% 47,3%-ға қарсы. Әрбір үшінші қазақстандық жасөспірім психосоматика жағынан, әсіресе қыздар ұлдарға қарағанда жиі ауырады.

Балалардың психикалық әл-ауқаты – кішкентай қазақстандықтардың жалпы денсаулықтарының маңызды бөліктерінің бірі. Балалар суицидтерінің саны бойынша әлемдегі көшбасшылардың бірі бола отырып, Қазақстан жасөспірім арасындағы суицидтік мінез-құлықтың негізгі триггерлерімен күресуге аса мүдделі.

Зерттеуге сәйкес, 11-15 жас аралығындағы балалардың 83,4%-ы психикалық жағынан өздерін жақсы сезінеді. Бірақ 16,6% жасөспірімдерде депрессия белгілері болуы мүмкін. 15 жасқа қарай олардың үлесі 21,8%-ға дейін артады. Сонымен қатар, психикалық проблемалары бар қыздар ұлдарға қарағанда көп.

Мектеп оқушылары арасында жүргізілген сауалнама сонымен қатар жаңа проблеманы — энергетиктерді, темекіні, вейптерді, алкогольді және тіпті қарасораны тұтынушылардың көбеюін анықтады

Атап айтқанда, 11-15 жас аралығындағы әрбір бесінші бала апта сайын энергетикалық сусындар ішеді — ұлдар қыздарға қарағанда жиі ішеді.

«Өз өмірлерінде бір рет болса да темекі шегіп көрген, яғни темекі шегу тәжірибесі бар жасөспірімдердің үлесі 6% құрады және 11 жастан бастап 15 жаста қарай бұл көрсеткіш 2,7 есеге артады.

Ұлдар темекі шегу тәжірибесі туралы (7,4%) қыздарға (4,6%) қарағанда көбірек хабарлады. Соңғы 30 күнде кем дегенде 1-2 күн темекі шеккендер 4,1% құрады, ұлдардың үлесі (5%) қыздарға қарағанда (3,1%) жоғары. Жақында шеге бастаған 13 жастан 15 жасқа дейінгі ұлдар мен қыздар саны екі есеге артады. 2022 жылы темекі шеге бастаған балалар саны 1,2%-ға артты.

Балалардың 9,8%-ы (ұлдардың 11,3%-ы және қыздардың 8,2%-ы) электронды темекіні (вейптерді) өмірлерінде 1-2 күн және одан жиі шегіп көрген. Бұл көрсеткіш ұлдар мен қыздар арасында жасына қарай айтарлықтай артады — екі есеге жуық. Жалпы алғанда, балалардың 5,8% — ы (ұлдардың 6,7%-ы және қыздардың 4,9%-ы) соңғы 30 күнде вейптерді қолданған. Аса жоғары көрсеткіш (екі есе артқан) 13 жастан 15 жасқа дейін, әсіресе ер балаларда байқалады. 2022 жылы 2018 жылғы деректермен салыстырғанда вейп шегетін ұлдар мен қыздардың саны 3,6%-ға өсті»,

дейді зерттеу авторлары.

Белгілі болғандай, энергетик ішу және темекі шегумен қоса, қазақстандық жасөспірімдер алкогольмен және қарасораны тұтынумен де таныс. Сауалнамаға қатысқан жасөспірімдердің 7%-ы алкогольді ішімдік ішкенін мойындады, ал 15 жасында олардың үлесі 11,4% құрайды. 2018 жылғы деректермен салыстырғанда көрсеткіш екі есе артқан. Қазақстандық 15 жастағы оқушылардың 2,3%-ы «арамшөптің» дәмін көрген. Одан жас балалардан зерттеушілер қарасора туралы сұраған жоқ. Қорытынды жасау кезінде одан әрі көңілдерін түсірмеу үшін болар.

Гаджеттер, буллинг және кибербуллинг

Денсаулыққа және тіпті өмірге қауіп төндіретін тағы бір жасөспірімдік тәуелділік — гаджетизация. Соңғы төрт жыл ішінде зерттеушілер цифрлық контентті тұтынудың барлық көрсеткіштерінің өсуін атап өтті.

«Мектеп оқушыларының жартысы (51,3%) жұмыс күндері компьютерде, ойын приставкалары және басқа құрылғыларда екі сағат немесе одан да көп уақыт өткізеді. 2022 жылы 2018 жылмен салыстырғанда компьютерлерде, смартфондарда ойын ойнауға көп уақыт жұмсайтын балалардың үлесі 20 пайыздан астам өсті. Жасөспірімдердің жартысынан көбі (56,5%) күніне екі сағат немесе одан да көп уақытты әлеуметтік желілерде және үштен бір бөлігі –  ғаламтордан ақпарат іздеуге жұмсайды»,

делінген Ұлттық есепте.

Жалпы алғанда, соңғы төрт жылда жасөспірімдер ортасында онлайн режимде қарым-қатынас жасау артты. Және қыздар ұлдарға қарағанда әлеуметтік желілерде көбірек қарым-қатынас жасайды – 59,2% 54,5%-ға қарсы. Қазақстанда 11-15 жастағы (цифрлық контентті теріс пайдаланатын) әлеуметтік желілердің проблемалы пайдаланушылары да көп – 12,7%. 2018 жылы бұл көрсеткіш 6,9%  болған. Сонымен қатар, 15 жасқа дейін қыздарда әлеуметтік желілердегі онлайн қарым-қатынасқа тәуелділік ұлдарға қарағанда жиі кездеседі — 14,5% 10,9%-ға қарсы.

Сауалнамаға қатысқан әрбір оныншы 15 жасар жасөспірім-ұл бала жыныстық қатынасқа түскен. Қыздар бұл жағынан, құжатқа қарағанда, әлдеқайда аз — 1,4%

Олай болса қазақстандық балалардың 8,4 пайызы жыныстық қатынасқа кіммен түскен деген сұрақ туындайды. Бірнеше жауап болуы мүмкін: сауалнамаға қатысқан қыздар жыныстық тәжірибесін жасырды немесе топтық әлде гомосексуалдық қатынастар орын алды. Бұл туралы есеп үнсіз.

Ұлттық зерттеудің жеке үлкен бөлімі балалар төбелесі, буллинг және кибербуллинг мәселесіне арналған.

Жалпы, қазақстандық оқушылардың шамамен 8%-ы құрдастарымен жиі төбелесетінін айтты.  15 жасқа қарай жасөспірімдер аз төбелессе де, сауалнамаға қатысқан балалардың кем дегенде төрттен бір соңғы бір жылда кемінде бір рет төбелескенін айтты — ұлдардың 36,9%-ы және қыздардың 12,8%-ы.

Мектепте балалардың 17,5%-ы бір және одан да көп рет буллингке ұшыраған, мектеп психологтары бұл өте жоғары көрсеткіш деп санайды

Буллингтен зардап шеккендер мен оған қатысушылардың ең жоғары көрсеткіші 11 жасар ұлдар арасында байқалады. 15 жасқа қарай, психологиялық тұрғыдан есейген сайын, мектептегі буллинг көрсеткіштері төмендейді. Зерттеушілер кибербуллинг бойынша да осындай көрсеткіштерді атап өтті. Бірақ сауалнамаға қатысқан балалар интернеттегі басқа бейтаныс адамдарды қорлауға өздерінің жиі қатысқанын мойындады.

Лудомания? Естіген емеспіз

Ұлттық есепте, өкінішке орай, жасөспірімдер арасында, соның ішінде интернетте кең таралып келе жатқан құмар ойындарға әуестік жайлы бірде-бір сөз айтылмаған. Өз кезегінде балалар психиатрлары әлемде қазірдің өзінде «донат» деп аталатын шынайын ақшамен мобильді қосымшаларға тәуелді балалардың психикалық жағдайының нашарлауын атап өтуде.

2021 жылы әлемде 3 миллиардтан астам ойыншы болды, олардың 55%-ы Азия-Тынық мұхиты аймағында. Және бұл көрсеткіш күн санап өсуде.

Мобильді ойындар индустриясы сатылымның өскенін байқатады, ал Қазақстанда ойыншылардың өздерінің мультфильм кейіпкерлерін дамытуға нақты қанша ақша жұмсайтыны туралы әлі күнге дейін бірде-бір зерттеу жоқ. Ашық дереккөздерде осы тақырыпқа қатысты әлемдегі жеке елдердегі сауалнамалар туралы айтылады.

Жалпы қорытынды мынандай: мектеп оқушыларының кем дегенде төрттен бірі ақылы контентті ойын ойнайды. Бұл ойыншылардың жартысы виртуалды шындықта басқа «донатсыз» қатысушыларға қарағанда тезірек дамуға мүмкіндік беретін ақылы қызметтерді пайдаланады

Балалық шақта шығындарды ересектер біледі, яғни ойыншылардың тәуелділігі әлеуметтік бақылана алады деуге болады. Алайда есейген сайын виртуалды әлемде ақылы жарнамаға тәуелділік ойыншыда жалпы құмар ойындарға деген жылы шырайлы қатынасты қалыптастырады. Бұл мектептен тәрбиеленген лудоманияға тікелей жол болып табылады.