Дүниежүзілік экономикалық форумның сарапшылары цифрландырудың әлемдік еңбек нарығына әсерін бағалады. Халықаралық ұйымның сарапшылары 2027 жылға дейінгі жұмыспен қамтудың болашағы туралы есебінде бес жылдан кейін жұмыс орындарының 23%-ы өзгеретінін жазады. ДЭФ мамандары мұндай қорытындыға 45 елден, соның ішінде Қазақстан да бар, 800-ден астам жұмыс берушіге сауалнама жасап келіп отыр.

Есеп авторларының басты назары — жалпы еңбек нарығының трансформациясы. Өндірісті автоматтандыру және ақпараттық технологияларды енгізу салдарынан бес жылда 673 млн жұмыс орнының 83 млн-ы мүлдем жойылып кетуі мүмкін. Олардың 69 млн-ы — жаңа мамандықтардың пайда болуына байланысты басқа жұмысқа бағытталуы мүмкін. Кейбір таныс мамандықтардың тарихқа айналуы теріс үрдіс емес, жағымды үрдіс ретінде қабылданады. Кәдімгі қол еңбегінен бас тартып жаңа өндірістерді дамытуды, бизнесте IT-технологияларды ілгерілетуді ескереді.

Мамандардың айтуынша, бес жылда бизнес тапсырмаларының 42%-ы автоматтандыру жоспарланған. Атап айтқанда, бұл аналитика және үлкен деректерді өңдеу, жұмыста цифрлық қызметтерді пайдалану. Мұндай ақпараттық қызметтерге сұранысты қанағаттандыру үшін еңбек нарығы үлкен деректерді түсінетін, BIM қандай ақпарат қамтитын құрылыс екенін, және жасанды интеллектті қалай үйрету керектігін білетіндерді қабылдайды. Қазірдің өзінде жоғары мамандандырылған «IT-жұмысшыларға» деген сұраныстың жоғарылығы бүкіл әлем бойынша осындай адамдарды жалдауға мәжбүрлеуде. Бес жылдан кейін нарыққа қажетті бұл кәсіптерге сұраныс 31%-40% өседі.

Автоматтандырудың Қазақстандағы еңбек нарығына қалай әсер ететінін түсіну үшін «Еңбек ресурстарын дамыту орталығы» АҚ (Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне қарасты ұйым) мамандары өз зерттеулерін жүргізді. Олар кәсіптердің әр тобында қандай еңбек функцияларын автоматтандыруға немесе тіпті жасанды интеллектке сеніп тапсыруға болатынын бағалады. 8,7 млн қызметкердің деректері ескерілді. 300 мың жұмысшы іріктеуге кірмеді, себебі әртүрлі себептермен олар үшін негізгі еңбек функцияларының сипаттамасы жоқ.

Мәселен, сарапшылардың қорытындысына сәйкес, жұмыс істейтін қазақстандықтардың 75,1%-ның жұмысы жақын арада автоматтандырылуы екіталай. Бұл 6,5 млн жұмысшы. Экономикада жұмыс істейтіндердің 17%-ы (1,5 млн адам) жұмысы өндіріс автоматына немесе жасанды интеллектке сеніп тапсырылуы мүмкін. Қазақстанда технологияның әсерінен жұмыстан қуылғандар 7,9% немесе 686 мың адамды құрады.

Ескерту: өндірістегі жасанды интеллекттің еңбек нарығына әсері туралы деректер, автоматтандыру көрсеткіштерінен айырмашылығы біршама ерекшеленеді. Бұл Қазақстанның ресурстық экономикасының ерекшеліктеріне де, жасанды интеллект күрделі цифрлық процесс ретінде баяу енгізілуіне де байланысты. Жасанды интеллект арқылы лауазымдық міндеттерді толық немесе ішінара ауыстыру мүмкін емес жұмысшылардың жалпы үлесі 88,1% (7,7 млн адам). Мұндай сценарийдің орташа ықтималдығы қызметкерлердің 11,6% немесе 1 млн адамға қатысты. Бірақ мұндай ықтималдықтың жоғары дәрежесі тек 5 мың қазақстандыққа немесе 0,1%-на ғана тиесілі. Осындай жұмыстардың бір мысалы ретінде ірі агрегаторлар келгеннен кейін қызметтері толығымен дерлік электронды жүйелерге өткен такси қызметінің call-орталықтарының менеджерлерін атауға болады.

Адам орындайтын кейбір функцияларды автоматпен немесе жасанды интеллектпен ауыстырудың ең жоғары әлеуеті ақпарат және байланыс (53,3%), қаржы және сақтандыру (52,1%) салаларында байқалды. Автоматтандыруға болатын жұмыспен қамтудың үлкен үлесі эксперттік секторда (46%) және жылжымайтын мүлікте (37,9%) байқалады.

Қазақстан экономикасындағы еңбек ресурстарын автоматтандырудың орташа әлеуеті 24,9% деңгейінде бағаланады. Өндірістік салалардың көпшілігі осы мәнге жақын. Олардың ішінде қол еңбегін автоматтандырылғанмен алмастыру ықтималдығы байланысты салаларда (білім беру — 20,8%, тұру және тамақтандыру қызметтері — 16,8%) немесе біліктілігі төмен еңбекте (мысалы, ауыл шаруашылығында — 14,7%). Айта кетерлігі, Қазақстанның ірі агроөнеркәсіптік кешендерінде осыдан бірнеше жыл бұрын автоматпен сауу және малды автоматтандырылған азықтандыру технологиялары енгізіле бастады. Алайда, сауыншылардың орнына заманауи роботтар ҚР-дағы басымдықты құрайтын шағын және орта шаруа қожалықтарын көтере алмайды.

Міне, қазірдің өзінде орын алған ауыстыру және Қазақстанда автоматтандырудың арқасында пайда болған жаңа мамандықтардың мысалдары: электронды тоқыма станоктарында кілем тоқушысы, тау-кен өнеркәсібіндегі дрон операторы, BIM технигі, наноматериалдар негізіндегі өнімдерді өндіру операторы, онлайн ойын тестері, іздеу жүйесінің бағалаушысы, 3D зергерлік бұйымдарын модельдеушісі.

Еңбек ресурстарын дамыту орталығының сарапшылары әр саладағы жұмысшылар санына қарай өңірлер бойынша еңбек нарығын автоматтандыру бойынша да болжамдар айтты. Роботтармен алмастырылу қаупі мегаполистердің тұрғындары арасында ең жоғары екені белгілі болды: Алматы мен Астанада — 35%-дан астам, Шымкентте — 33,5%.

«Жұмыс орындарын автоматтандырудың ең аз мүмкіндігі негізінен өзін-өзі жұмыспен қамтудың жоғары деңгейімен сипатталатын ауыл шаруашылығы өңірлерінде қалыптасады. Мәселен, Түркістан облысында автоматтандыру деңгейі — 17,9%, Жетісу облысында — 18,7%, Алматыда — 19,9%, Жамбылда — 20,3%-ға бағаланады», — дейді орталық сарапшылары.

Өңірлерде адам еңбегінің орнына жасанды интеллект енгізудің осындай үрдістері бар. Мегаполистер бұрынғысынша көшбасшылар қатарында: Алматыда жұмыс орындарының 17,8%-ы осындай технологиялармен ауыстыруға болады, Астанада — 13,2%, Шымкентте — 12,5%. Оларды Атырау облысына да қосуға болады, мұнда мұнай-газ секторындағы заманауи технологиялардың арқасында еңбек нарығына жасанды интеллектті енгізу 15,3%-ға жетуі мүмкін.

Жасанды интеллекттің кейбір функцияларын автоматтандыру немесе ауыстыру кезінде тек сала ғана емес, сонымен қатар жұмысшылардың санаты да маңызды. Адам ресурстарын дамыту орталығының талдауына қарағанда, басқарушылар мен мемлекеттік қызметшілер арасында көптеген функцияларды автоматтандыруға болады (58,9%). Яғни, шын мәнінде, шенеуніктер мен басшылық жұмысының жартысы цифрлануы мүмкін немесе технологияның еркіне қалдырылуы мүмкін. Қызметтік жауапкершіліктің 10,3% жасанды интеллектке сеніп тапсырылуы мүмкін.

Кәсіби мамандар (46,7%) мен әкімшілік қызметкерлердің (47,7%) автоматтандыру әлеуеті де жоғары. Құрылыста, өнеркәсіпте және көлікте ауыр қол еңбегін ауыстыру өте қиын (1,4%).