Көшелерді, аулаларды, тіпті үйлерді су басу мәселесі Қазақстанның барлық ірі қалаларында дерлік бар. Өңірлік ақпараттық қызметтердің жаңалықтарына сүйенсек, мұндай коммуналдық апат биыл тек Қызылорда, Көкшетау және Қонаев қалаларын ғана айналып өтпеді. Басқа облыс орталықтары мен мегаполистердің коммуналдық қызметкерлері мен төтенше жағдайлар қызметкерлері су тасқынының салдарын бірнеше рет жоюға мәжбүр болды.

Көшедегі су тасқыны тіркелген барлық қалаларды екі санатқа бөлуге болады. Біріншісіне көктемгі су тасқыны, топырағының қатуы, жақын маңдағы өзендердің жағасынан асып кетуі салдарынан суға кеткен елді мекендер жатады. Оларға Тараз, Ақтөбе, Орал, Түркістан және т. б. Екінші санатқа қатты жауын-шашын кезінде көшелері венециандық арналарға айналатын және кәріз жүйелері су ағынына төтеп бере алмайтын қалаларды. Олар Павлодар, Астана, Атырау, Өскемен, Талдықорған және Алматы қалалары.

Себептер тізбесі қалалық су ағу арналары мен кәріз-тазарту құрылыстарының (КТҚ) жеткіліксіз техникалық мүмкіндіктерінен бастап, олардың апатты жағдайымен аяқталуы мүмкін. ҚР Индустрия және құрылыс министрлігінің (ИҚМ) мәліметінше, еліміздің 89 қаласының 42-де сумен жабдықтау және су бұру желілері мен құрылыстарының тозуы 60%-дан асады. Қалалық 27 елді мекенде КСҚ мүлдем жоқ. Олардың қатарында, мысалы, Тараз қаласы бар.

Қазақстандағы барлық қалалардың төрттен үшінде (89 қаланың 69-да) кәріз мәселесі шешілмеген екен. Бұл қалалардағы кәріз желілері мен ағынды суларды тазарту құрылыстарын жаңғырту мен салуға қажетті жалпы сома 517 млрд теңгеден асады. Бұл алдын ала көрсеткішті шенеуніктер былтыр жыл соңындағы үкімет отырысында айтқан болатын. Ақшаның басым бөлігі — 77,9%-ы, яғни 403 млрд теңге 26 ірі қалада жобаларды жүзеге асыруға қажет. Бұл қомақты қаржы, бюджет оны бірден бөле алмайды. Қаржыландыру нұсқасы ретінде мемлекет кепілдігімен халықаралық қаржы ұйымдарының несиелері болуы мүмкін. 36 шағын және моноқаланың кәріз және сарқынды суларды бұру мәселелерін шешуге 76 млрд теңге жеткілікті.

ҚР Темір жол министрлігі Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері комитетінің мәліметінше, билік бұл қажетті жұмысты бес жыл ішінде, яғни 2028 жылдың соңына дейін атқаруды көздеп отыр. Биыл еліміздің 7 қаласында кәріз-тазарту құрылыстарын қайта жаңғырту жобалары қолға алынды. Республикалық бюджеттен бөлінген жалпы сома 14,7 млрд теңгені құрады.

ҚР 2026 жылға дейінгі тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылымын дамыту тұжырымдамасына сәйкес, таяу жылдары республикалық маңызы бар қалалар мен облыс орталықтарында сарқынды суларды тазарту деңгейі 79,9%-дан 95%-ға дейін көтерілуі тиіс. Ол үшін КТҚ жаңғыртумен қатар 375 км арық жүйесі желілерін және 500 км жауын кәріз желілерін салу немесе жаңарту қажет.

Алматы елдегі алғашқы қалалардың бірі болды, онда қала билігі суару каналдары мен жауын кәрізін қалпына келтіру және ауыстыру жұмыстарына белсене араласты. Сонау 2022 жылдың жазында Алматы әкімі Ерболат Досаев арық жүйесінің проблемаларын атап өтіп, жағдайды жақсарту жөнінде тапсырмалар берген болатын. Оңтүстік астана қазақтың көптеген басқа қалаларынан ерекше географиялық жағдайымен ғана емес, көптеген көшелердегі шаһардың жаңбыр суы жүйесінің тарихи дұрыс жасалмауымен ерекшеленеді. Урбанист, Urban Forum Kazakhstan тәуелсіз қоғамдық ұйымының маманы Диас Маратұлының пайымдауынша, бүгінде жауын арнасын ретінде пайдаланылып жатқан арықтар әуелде мүлде басқа мақсатта — суару мен салқындату үшін салынған. Расында, жауын-шашын кезінде арық желісінің қуаты жетпейді, ал коллекторлар мен таратушыларсыз қалаға нөсер суын басқару қиынға соғады.

Алматы қаласы мен аудан әкімдіктерінде бұл техникалық күрделі мәселе жан-жақты шешілуде. Мысалы, өткізу қабілеттілігін арттыру үшін арық арналары тереңдетіледі, ал өтпелі жерлердегі құбырлардың диаметрі үш есе артады. Мұндай шаралар биыл мәселені шешуге көмектесті, мысалы, Төле би мен Яссауи көшелерінің, Райымбек даңғылы мен Момышұлы көшелерінің қиылысы, Абай және Алтынсарин даңғылдары сияқты проблемалық аймақтарда.

«Жаңа су басқан аумақтардың пайда болуының алдын алу мақсатында Алматы қаласының экология және қоршаған ортаны қорғау басқармасы арнайы жоба әзірледі. Оған сәйкес қалада 43 км жаңа арық желілері салынады. Құрылысты 2024 жылдың соңына дейін аяқтау жоспарлануда», — деп хабарлайды Алматы әкімдігі.

Биыл мердігерлер тарапынан көп жұмыс атқарылғанын байқамау мүмкін емес. Зерттеу нәтижелері бойынша Алматыда ең жиі су басқан 102 аймақ анықталды, оның ішінде 56-сы аса қауіпті. 2022-2023 жылдары қаланың осы 56 маңызды учаскелерінде су тасқынын жедел жою мақсатында құрылыс-монтаждау жұмыстары аяқталып, оның аясында 13 қолданыстағы коллектор мен 3 арна қалпына келтірілді, 6 коллектор мен 6 арна салынды, жұмыстар жүргізілді. Ойжайлау және Қарасу өзендерінің, сондай-ақ Боролдай өзенінің сол жақ саласының арнасын нығайту мақсатында жүргізілді. Коллекторлардың қуаттылығын екі есе арттыру бұрын проблемалық аймақтардағы су басу мәселесін түпкілікті шешуге мүмкіндік берді.

Алматының кәріз желілерін дамыту тәжірибесі де қызықты, оны басқа қалалар да қолдана алады. Қала әкімдігінің 2023 жылғы 10 қазандағы қаулысына сәйкес, бұдан былай жолдарда түрлі құрылыс-жөндеу жұмыстарын жүргізген кезде мердігерлер олардың бойына жауын кәрізін орнатуы тиіс. Сондықтан енді жолды салу немесе жөндеу бойынша кез келген жобалар жаңбыр суынан қорғау жұмыстарымен қатар жүреді.