Қазақстанның ішкі көші-қоны жағымсыз сценариймен өрбіп барады. Урбанизация деңгейі 61,5%-ға жетті. Бұл процесті бақылауда ұстауға бола ма?
Мегаполистердің өсімі бақылаудан шығып кетті
Қазақстанда қала мен ауыл халқының арасындағы алшақтық ұлғайды. 2022 жылдың соңында урбанизация деңгейі билік тек 2025 жылға қарай жетуді көздеген деңгейге жетті деуге болады. Соңғы жылдары (2018 жылдан 2022 жылға дейін) елдегі қала халқының үлесі шамамен 4 пайыздық тармаққа өсті, яғни 57,6%-дан 61,5%-ға дейін. Ауыл тұрғындарының үлесі тиісінше азайып, 2023 жылдың 1 қаңтарына 38,5%-ды құрады.
Сандық мәнде 2018 жылдан 2022 жылға дейін қалалықтар 1,5 млн адамға көбейіп (14,7% артты), 12 млн адамға жақындады. Қалалар туу көрсеткіші есебінен де, көші-қон ағыны есебінен де өсті. Осы жылдар ішінде қалалардың көші-қон сальдосы оң болды, 2022 жылы ол 60,1 мың адамды құрады.
Ауылдық жерлерде бұл үрдіс басқаша. Ауыл халқы соңғы бес жылда 193 мыңға (2,5% кеміп) азайып, 7,5 млн адамды құрады. Себебі ішінара халықтың ауылдардан кетуі. Мәселен, 2022 жылы ауыл халқының көші-қон сальдосы минус 67 мың адамды құрады.
Ауыл тұрғындары Қазақстанның ішінде де, ірі елді мекендерге де, шетелге де көшіп кетті. Өңірлер ішіндегі негізгі бағыт — облыстың ірі қалалары. Өңірлік көші-қон статистикасы Қонаевтан басқа барлық облыс орталықтарында оң сальдо бар екенін көрсетеді. Сонымен қатар, қалалардағы халық санымен салыстырғанда өсу соншалықты елеулі болмады және елеулі экономикалық нәтиже беруі екіталай. Мысалы, Қарағандының 2022 жылғы өңірішілік көші-қон сальдосы 3,3 мың адамды құрады. Жарты млн халқы бар тау-кен астанасы үшін бұл небәрі 0,6%. Тағы бір мысал, Түркістан қаласы, өңірдегі облыс тұрғындарының есебінен көші-қон сальдосы небәрі 583 адамды (жалпы санның 0,3%-ы) құрады.
Ең айқын урбанизация Алматы мен Астанада ғана болды. Бұл мегаполистердегі оң көші-қон сальдосы көп жылдар бойы байқалып келеді. Былтыр елорда халқы өңірлерден 33,8 мың қазақстандықпен толықты. Алматыда ішкі мигранттар қала тұрғындарының жалпы санын 35,3 мың адаммен толықтырды.
Өңіраралық көші-қонға келетін болсақ, тек мегаполистер мен Алматы облысында 2022 жылы келулер мен кетулер арасындағы айырмашылықтың оң көрсеткіштері болды. Қалған аймақтардың барлығында теріс сальдо болды. Бұл бұл өңірлерге көшіп келушілерден гөрі кетушілер көп. Былтыр өңірлер арасындағы көшудің екі негізгі бағыты болды. Оңтүстік облыстардың тұрғындары жақын маңдағы ірі қалалар Алматы мен Шымкентке барса, солтүстік және орталық облыстардың тұрғындары Астанаға, кейбірі оңтүстік астанаға қоныс аударды.
Ең көп көші-қон ағыны Түркістан облысында (18,1 мың адам көшіп кеткен) тіркелді, олар Шымкентке, Алматыға және Алматы облысына көшіп кетті. Екінші орында Жамбыл облысы (10,3 мың адам көшіп кетті), олар Алматы агломерациясына қоныс аударды. Үшінші орында Жетісу облысы (8,9 мың адам көшіп кетті), жетісулықтар жаңа облысқа бөлінгеннен кейін сыртқы көші-қонды күшейтті. Бұл өңір тұрғындары негізінен Алматы мен Алматы облысына қоныс аударған.
Қазақстанда урбанизация үрдісі жүріп жатқан сценарий, керісінше, өңірлерді дамытудың «халықтық» нұсқасы. Адамдар өмір сүру жағдайларын жақсартатын және жоғары жалақы алатын жұмыс таба алатын жерге көшіп кетеді. Еңбек нарығы мен әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту тұрғысынан алғанда мұндай көші-қонға өңірлер де, мегаполистер де дайын емес.
Қазақстандағы урбанизацияның бақылаудан шығып кеткенін осыдан бір жыл бұрын ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі (ЕӘҚМ) мойындаған болатын.
Бұл туралы 2022–2026 жылдарға арналған көші-қон саясатының тұжырымдамасында айтылған:
«Республиканың даму перспективалары тұрғысынан ішкі көші-қонның қазіргі үрдістері қолайсыз. Халықтың басқа өңірлерден реттелмеген ағыны аясында ірі қалалар мен жекелеген өңірлер халқының өсуі демографиялық және еңбек теңгерімсіздігін арттырады. Нәтижесінде солтүстік өңірлерде экономикалық белсенділіктің төмендеуі байқалады, оңтүстік өңірлерде еңбек ресурстары артық, ал ірі қалалардың инфрақұрылымы халықтың реттелмейтін ағынына төтеп бере алмайды».
Еңбек нарығындағы жағдай, ҚР Еңбек ресурстарын дамыту орталығы сарапшыларының болжамына қарағанда, 2023–2030 жылдарға және одан кейінгі жылдарға қалыптасқан келеңсіз сценарийге сәйкес келеді. Жұмыс күшіне ең аз сұраныс солтүстік пен шығыста қалыптасады деп күтілуде. Жұмыс орындарын ең көп Астана, Алматы және Шымкент қалалары ұсынады.
ЕХӘҚМ болжамы бойынша, егер қалыптасқан үрдістер сақталатын болса, 2050 жылға қарай Қазақстанның солтүстік өңірлеріндегі халық жалпы саны 600 мың адамға азаяды. Оңтүстікте тұратын халық саны (Алматы мен Шымкентті есептемегенде) 1,6 млн азаматқа артады. Нәтижесінде оңтүстік облыстардағы халық тығыздығы солтүстікке қарағанда төрт есеге артады.
Демографиялық жағдайдың базалық сценарийі бойынша 2050 жылға қарай Астана, Шымкент қалалары мен Маңғыстау облысының халқы екі есеге (2022 жылмен салыстырғанда) өседі. Шығыс Қазақстан мен Абай облыстарында азаматтардың саны 15%-16%, Қостанайда 22%, Солтүстік Қазақстанда 34% азаяды.
