International IDEA демократия және сайлауға жәрдемдесу халықаралық институты 2022 жылғы Қазақстандағы демократияның жағдайын ортадан төмен деп бағалады.
Елдегі демократиялық үдерістерді сипаттайтын негізгі төрт тиімділік индексінің үшеуі 0,4-ке жеткен жоқ (ең жоғары 1 балл). Біздің елімізде, International IDEA сарапшыларының пікірінше, сайлау құқығы мен сайлауды ұйымдастыру, азаматтық саяси белсенділік пен заң үстемдігі салаларында ақсап тұр. Бұл салалар бойынша индекстер төмен деңгейде. «Құқықтар» бөлімшесінің бағасы біршама жоғары — орташа деңгейде.
Халықаралық үкіметтік емес ұйымның сарапшылары 20-дан астам факторды пайдалана отырып, 187 елдегі демократияның жағдайын бағалайды. Кестеде келтірілген көрсеткіштердің ішінде тек инклюзивті сайлау құқығы Қазақстанда жоғары деңгейде екені аталған (индекс 0,9). Бұл практикалық емес, теориялық аспект, яғни барлық ересектер заң бойынша тең сайлау құқықтарына ие.
Қазақстандағы демократияның тиімділігін еуропалық көрсеткіштермен салыстыра отырып, біздің еліміздің көптеген көрсеткіштер бойынша дамыған елдерден айтарлықтай артта қалғанын атап өтуге болады. Біз партиялардың саяси бостандықтарынан (Еуропада 0,63, ҚР-да 0,34), парламенттің атқарушы билікке қатысты тиімділік дәрежесінен (Еуропада 0,68, ҚР-да 0,4), азаматтық бостандықтардың деңгейінен (Еуропада 0,73, ҚР-да 0,42), сыбайлас жемқорлықтың болмауы (Еуропада 0,64, ҚР-да 0,39) алшақпыз.
Демократияның тиімділік факторларын Орталық Азия елдерімен салыстыратын болсақ, Қазақстан көптеген көрсеткіштер бойынша жақсы көрсеткіштерге ие. Біздің республикада сот төрелігіне қолжетімділік, баспасөз бостандығы, саяси теңдік, жеке бастың қол сұғылмаушылығы және қауіпсіздік көрсеткіштері жоғарырақ.
2022 жылы азаматтық белсенділік деңгейі бойынша Қазақстан Өзбекстан, Тәжікстан және Түрікменстанды басып озды. Бірақ сайлаушылардың қатысу көрсеткіші бойынша біздің республика Орталық Азияда соңғы орында тұр. Дегенмен, соңғы бірнеше жыл ішінде ҚР үшін осы екі факторға баға беру жақсы жаққа өзгергенін атап өткен жөн. Атап айтқанда, 2017–2022 жылдар аралығында Қазақстанда сайлауға қатысу көрсеткіші 0,58-ден 0,61-ге дейін өсті.
Picodi.com сервисінің сарапшылары International IDEA және IFES Election Guide сайлау жүйелерінің халықаралық қоры деректері негізінде жасалған дауыс беру белсенділігі деңгейі бойынша елдердің әлемдік рейтингінде Қазақстан 187 елдің ішінде 113-орында.
Жақын көршілер арасында сайлау белсенділігінің жалпы рейтингінде Қазақстан Ресей (55,7%) мен Қырғызстаннан (43,4%) ғана озып кетті. Басқа посткеңестік республикалар сайлаушылардың орташа қатысуы бойынша ҚР-дан айтарлықтай алда: Түрікменстанда — 93,3%, Тәжікстанда — 84,6%, Беларусьте — 78,8%, Өзбекстанда — 75,8%.
ҚР-дағы 2021–2023 жылдардағы соңғы президенттік және парламенттік сайлауға сайлаушылардың орташа қатысуы 62,3%-ды құрады. Бұл ретте қазақстандықтар парламенттік сайлауға қарағанда мемлекет басшысы лауазымына дауыс беруде белсендірек болды: 2022 жылғы соңғы президенттік сайлауда сайлаушылардың қатысуы 69,4% болды. Дегенмен, бұл елдің бүкіл тарихындағы ең төменгі көрсеткіш. Өткен жылдардағы мұрағат деректері көрсеткендей, сайлаушылардың ең төменгі қатысуын ОСК мамандары бұдан бұрын 2005 жылы (77,1%), ең жоғары көрсеткішін 2015 жылы (95,2%) тіркеген.
Азаматтардың өзі саяси бостандық деңгейін қалай бағалайды? Бұл сұраққа жауап беру үшін Gallup International сайлау ұйымдарының халықаралық қауымдастығы әлеуметтанушылары 59 елде сауалнама жүргізді. Бұл тізімде Қазақстан да болды. Сауалнама нәтижелеріне сәйкес, ҚР-дағы респонденттердің 34%-ы ғана өз еліндегі саяси бостандық деңгейін жеткілікті деп бағаласа, 62%-ы қарсы пікірде екен.
Дамыған елдермен салыстырғанда Қазақстандағы көрсеткіш төмен. Саяси бостандықтың ең жоғары субъективті деңгейін Біріккен Араб Әмірліктерінің тұрғындары білдірді: бұл елдің респонденттерінің 75%-ы оны жеткілікті деп санайды. Португалия, Швеция (74%) және Швейцария (69%) елдерінің көрсеткіші де жоғары. Перу тұрғындары мемлекеттің саяси өміріне өздерінің қатысуы тұрғысынан өздерін азырақ еркін сезінеді: бұл ел халқының тек 13%-ы саяси еркіндік деңгейін жеткілікті деп санайды.
Бұл рейтингте Ресей бірегей нәтиже көрсетті. РФ респонденттерінің үштен бірі бұл аса қиын емес сұраққа жауап бере алмады немесе бергісі келмеді, ал 39% елдегі саяси бостандық деңгейін жеткіліксіз деп санайтынын мойындады.
