Жақында Энергетика министрі Болат Ақшолақов энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі президенттік тапсырмалардың орындалуы туралы есеп берді.
Бірақ әдетте қазақстандық тамаша есеп-қисаптардың артында әрдайым күрделі проблемалар тұрады. Ол туралы біз «Самұрық-Энерго» АҚ және Қазақстанның жаңғырмалы энергетика қауымдастығының директорлар кеңесінің мүшесі Арман Қашқынбековпен талқыладық.
Жасыл риторика
— Ақшолақовтың айтуынша, 2025 жылға дейін Қазақстанда 3,2 мың жұмыс орнын құрумен 40 ЖЭК жобасы пайдалануға беріледі. Бұл қай ресурстар есебінен жүзеге аспақ? Инвесторлар кімдер? Бұл жобалар электр қуатының жетіспеушілігі мәселесін шеше ала ма?
— Бірінші кезекте әңгіме жаңартылатын энергия көздері (ЖЭК) бойынша 2021 жылғы аукцион жеңімпаздары туралы болып отыр. Олар мемлекеттің келісімшарттары мен талаптарына сәйкес станцияларды салу және іске қосу үшін бір жылдан үш жылға дейін уақыт алады. Бұл жобалардың көпшілігі әлі де құрылыс процесінде, ал басқалары қазірдің өзінде жүзеге асырылуда. Яғни, жұмыс шынымен жүріп жатыр.
Бұл шетелдік компаниялармен серіктес болатын жергілікті әзірлеушілердің қоспасы, бірақ ірі шетелдік компаниялар қазірдің өзінде басым рөл атқара бастады.
Мысалы, Францияның TotalEnergies мұнай-газ гигантының ЖЭК жөніндегі бөлімшесі Қазақстанда батареяларды, яғни жинақтауыштарды пайдалана отырып, 1 гигаватт ЖЭК салу жөнінде меморандум жасасты. Ресми меморандумға Энергетика министрлігі, KEGOC және АӨҚО қол қойды.
Көптеген мұнай-газ компаниялары үшін жасыл жобалар портфельді әртараптандыру болып табылады
Бірақ біздің жағдайда олардың көпшілігі Қашағанның және басқа да жобалардың акционерлері. Бұрын олар өтемақы ретінде қандай да бір ғимараттар салса, енді ең төменгі бағалар бойынша жаңартылатын энергия көздерін дамытуда. Рентабельділік өте төмен екенін бәрі түсінеді, бірақ компаниялар үлкен болғандықтан, олар мұны өздеріне рұқсат ете алады.
Бизнестің экологиялық рельстері
— 2022 жылы ЖЭК-тің 11 жобасы пайдалануға берілмек. Бұл қандай жобалар және олар орналасқан аймақтардағы электрмен жабдықтауды қалай өзгерте алады?
— Олардың сол өңірлерде пайда болуы электрмен жабдықтауға әсер етпейтінін бірден атап өтемін, өйткені келісімшарт Энергетика министрлігіне тікелей бағынатын және электр энергиясын өндірушіден аукцион тарифі бойынша сатып алатын қаржы-есеп айырысу орталығымен жасалады.
Қаржы-есеп айырысу орталығы сатып алған барлық осы энергия KEGOC желісіне кетеді. Ұлттық оператор ретінде ол қай жерде тапшылық барын, ал қай жерде артық екенін көріп, осы электр энергиясын жалпы массадағы желілер арқылы басқарады. Сондықтан бүгінгі таңда Қазақстандағы әрбір елді мекен қандай да бір дәрежеде таза энергияның қандай да бір пайызын тұтынады деп айтуға болады.
2022 жылы қандай нақты жобалар болады? Үлкен де, кіші де жобалар бар. Жақын арада ірі станциялардың бірі — Алматы облысындағы 60 мегаваттқа арналған жел станциясы, оны қытайлық инвесторлар «Самұрық-Энерго»-мен бірге салып жатыр. 2022 жылы іске қосылатын барлық жобалардың ішінде бұл ең үлкені. Жоспарда оны 300 мегаваттқа дейін кеңейту бар.
Тағы бір жоба — Қашағанның Eni итальяндық мұнай-газ акционеріне тиесілі Алматы облысындағы жел станциясын ұлғайту. Ақтөбе облысында қытайлық инвесторлар жел станциясының құрылысын аяқтауда. Осындай жоба Қостанай облысында да жүзеге асырылуда. Жақында Абай облысында 100 мегаваттқа арналған үлкен жел станциясы іске қосылды. Сонымен қатар, ШҚО-да үлкен гидростанция жобасы аяқталу сатысында. Егер ел бойынша барлық ұсақ жобаларды қоссақ, Ақшолақов айтқан санға жетіп қалады.
Сондай-ақ қазан-қараша айларында ЖЭК бойынша жыл сайынғы дәстүрлі аукциондар басталады. Жел бойынша үлкен қуат қойылады — шамамен 600 мегаватт, 100-150 — күн бойынша, аздап гидро және биомасса болады. Осылайша, Қазақстанның қазір жел энергетикасына сенім артып отырғанын түсінуге болады. Күн жобалары да бар, бірақ жел негізгі көзі болып табылады, өйткені талдау барысында инвесторлар тезірек пайда әкелетінге екпін қояды.
Жел энергетикасында күнге қарағанда ПӘК екі-үш есе жоғары
Айтпақшы, мұнай-газ компанияларынан басқа, «Қазақмыс», «Арселор Миттал», ERG сияқты дәстүрлі ластаушылар 2023 жылдың соңына қарай өз тұтынуына арналған объектілерінің құрылысын бастауы мүмкін. «Қазақмыста» бұл Балқаштағы 80 мегаватт күн, ERG-де — 100-150 мегаватт жел, және «Арселор Митталда» 100 мегаватт жел станциясына ТЭН әзірлеу бойынша мердігерді таңдау үшін тендер жүріп жатыр.
— Оларды мемлекет мәжбүрлей ме, әлде олар өз еріктерімен жасай ма?
— Объективті түрде екеуі де. Бірақ бұл тіпті негізгі факторлар емес. Классикалық сектордағы мұнай-газ және тау-кен металлургия компаниялары трансұлттық болып табылады. Егер штаб-пәтерлерінде жаһандық деңгейде жасыл рельстер құру туралы айтылса, демек бұл олардың бүкіл әлемдегі зауыттарына қатысты болады.
Яғни, егер «Арселор миттал» Директорлар кеңесі бүкіл әлемге 2050 жылға дейін оның өндірістерінде карбонсыз болат болатынын жарияласа, Қазақстанда да солай болады деген сөз.
Яғни, жаһандану іс жүзінде көмектеседі. Менің ойымша, бұл негізгі фактор
Сонымен қатар, мемлекеттің ластаушы заттарға қойылатын белгілі бір талаптары да маңызды. Инвесторлардың саясаты айқын — егер заңда бірдеңе жазылмаса, инвестор мұны істемеуі мүмкін. Экологиялық кодекс барлық ластаушылардың саясатына қатты әсер етті.
Жекеден жалпыға
— Нақты қалай?
— Біз экокодекстің ЖЭК-ті жасыл технологиялар драйвері ретінде дамытуға мультипликативтік әсерін көріп отырмыз. Бұдан ақша табуға болады. Қалғанының бәрі — жасыл технологиялар, жасыл экономика — жаһандық ұғымдар, бірақ
дәл осы күн, жел және гидростанциялар құрылысы мұның бизнес екенін көрсетті
Сонымен, 2023 жылдың 1 қаңтарынан бастап барлық ластаушы компанялар шығарындылар мониторингінің автоматтандырылған жүйесін орнатуды бастауы тиіс. Олар үшін бұл қазір үлкен «қиындық», олар дайын болмады, ескі әдеті бойынша өмір сүрді және жұмыс істеді. Қазір Экология министрлігі көптеген компанияларға зиянды шығарындылардан асып кеткені үшін миллиардтаған айыппұл салады. Автоматтандырылған мониторинг жүйесі, сонымен қатар, айтарлықтай ақша талап етеді.
2025 жылдың 1 қаңтарынан бастап ең жақсы қол жетімді технологияларды енгізу тұрғысынан Экологиялық кодекстің нормалары жұмыс істей бастайды. Ал компаниялар қайта қарулануды бастауы керек — тазартқыштар, жаңартылатын энергия көздері және басқа технологияларды орнатуы керек.
Осының бәрін біле отырып және өз бизнесін ұзақ перспективаға, ең болмағанда бес жылға есептей отырып, компаниялар ЖЭК-ке назар аударады. Сондықтан, бұрын мемлекет сұрап, ынталандырып, шақырса, енді технологияларды көгалдандыру жаһандық қажеттілікке айналды және Экологиялық кодекс өте қатаң талаптар қояды.
