Соңғы бір жылда ҚР-да табак шегушілердің үлесі аздап төмендеді. ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының (ҰСБ) іріктемелік сауалнамаларына сәйкес, 2023 жылы сауалнамаға қатысқан ересектердің 19,4%-ы табак өнімдерін күнделікті тұтынуы туралы хабарлады.
Бір жыл бұрын бұл көрсеткіш 20,4% болған. Осы салыстырмалы құндылықтарды абсолютті мәндерге аударған кезде елімізде табакты ұнататындар саны 2,7 млн адамды құрайды. Бұл деректер Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы сарапшыларының Қазақстан бойынша жасаған есептеулеріне жақын. ДДҰ ҚР-да 2,9 млн табак шегушілер бар деп есептейді.
ҚР СЖРА ҰСБ сауалнамасының нәтижелеріне сүйенсек, Қазақстанда соңғы бір жылда табак тұтынушылары азайған. Алайда, сол сауалнама нәтижесі бойынша, 2023 жылы күнделікті шегілетін табак өнімдерінің саны 0,4% өскені белгілі болды. Алайда, мұнда темекі емес, басқа да әр түрлі табак өнімдері әсер етті. Нәтижеге вейптерді (оларды пайдалану 2,9 есе өсті), сигаралар мен сигариллаларды (15,6 есе көбейген) және прокат қағазды (2,4 есе көбейген) пайдаланатын тұтынушылар санаттары әсер етті.
Қазақстандағы табак шегушілер санының арақатынасы туралы бар деректердің барлығы сауалнамалардағы субъективті жауаптардың нәтижелеріне негізделген бағалаулар екенін атап өткен жөн. Мұндай деректер темекі шегетіндердің көп немесе аз екендігі туралы нақты жағдайды көрсете алмайды.
Міне, деректер. Ішкі сауда есептеріне сәйкес, былтыр ішкі нарықта темекі мен папирос сатылымының көлемі 30,9 млрд дананы құрады. Коронана дағдарысына дейінгі 2019 жылмен салыстырғанда көрсеткіш 9,9% өсті. Және бұл цифрлық таңбалары бар ресми түрде сатылатын өнімдер ғана. Сондай-ақ темекінің, шылым шегетін қоспалардың, электронды темекі мен вейптердің «сұр» нарығын ескеру қажет. ҚР-да осы нарықтың заңсыз бөлігін сату көлемі туралы ашық деректер жоқ. БАҚ-қа берген сұхбаттарының бірінде ҚР вейпинг қауымдастығының басшысы Ринат Шамерзаев Қазақстандағы көлеңкелі вейпинг нарығының үлесі шамамен 70%-ды құрайтынын атап өтті.
Сауда айналымы туралы ресми ақпарат мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді: мемлекеттік органдардың барлық күш-жігеріне және қоғамдық ұйымдардың табакқа қарсы науқандарына қарамастан, ҚР-да темекі мен папирос көбірек сатып алынуда. Еске салайық, Қазақстан 2006 жылы ДДҰ темекіге қарсы күрес жөніндегі негіздемелік конвенцияға қосылды. ДДҰ стандарттарына сәйкес, мүше елдер адамдарды жұмыс орнында және қоғамдық орындарда табак түтінінің әсерінен қорғау үшін заңнамалық шараларды қабылдауы керек. Бұл табак шегуге де, қоғамдық орындарда кальян қолдануға да қатысты. ҚР Денсаулық сақтау министрлігі мамандарының айтуынша, бұл талап барлық жерде орындала бермейді. Қоғамдық тамақтандыру орындарында темекі шегуге арналған бөлмелер әлі де бар, кальянды пайдалануға тыйым жартылай ғана сақталып, заң бұзушылыққа жауапты тұлға дұрыс анықталмаған.
Қазақстандағы табак бизнесі мен денсаулық сақтау жүйесі арасындағы тұтынушылардың назарын аудару үшін күресте біріншісі әзірге жеңіске жетуде. Бұл сауда көрсеткіштерінде де, ДДҰ негіздемелік конвенциясына сәйкес зерттелген елге тән табак өнеркәсібіне араласу жаһандық индексінде де көрінеді. Бұл көрсеткіш үкіметтің қоғамдық денсаулық сақтау саясатын табак компанияларының коммерциялық және жеке мүдделерінен қалай қорғайтынын өлшейді. Global Center for Good Governance in Tobacco Control жаһандық ұйымы (Табакқа қарсы күресте тиімді басқару жөніндегі жаһандық орталық) мәліметінше, 2023 жылы Қазақстан табак бизнесіне араласу индексі бойынша 90 елдің арасында 52-орынға ие болды. ҚР бойынша көрсеткіштің өзі 60 балды құрады, мүмкін болатын ең жоғары көрсеткіш — 100. Ұйымның әдістемесіне сәйкес, индекс неғұрлым төмен болса, елдегі табак лоббиі соғұрлым әлсіз және бұл денсаулық сақтау көрсеткіштеріне жақсы әсер етеді. Рейтингке сәйкес табак шегу саласындағы әлеуметтік және заңнамалық нормаларға темекі компаниялары тарапынан ең аз қысым Брунейде (индекс 14), Жаңа Зеландияда (27) және Францияда (32) байқалды.
Табак лоббиінің құралдарының ішінде Global Center for Good Governance in Tobacco Control зияндылығы аз және түтінсіз ретінде позицияланған табак өнімдерінің жаңа түрлеріне төмен салықтарды көтеруді және алуды атайды. Атап айтқанда, олар вейптер, электронды темекі және табакты қыздыру жүйелері туралы болып отыр. Қазақстан қыздырылатын табак өнімдеріне акциздерді айтарлықтай арттырған кезде «ҚазАлкоТабак» қауымдастығының өкілі бұл шешімді дәстүрлі темекі өндірушілердің күшті лоббиімен байланыстырды. Қазақстанда вейпингке толық тыйым салуға қарсы шыққан қоғам белсенділері де осындай пікірде.
Айтпақшы, табак шегудің зиянын азайту мақсатында үкімет енгізіп жатқан шаралармен қазақстандық табак шегушілердің бәрі бірдей келіспейді. Статистиктердің былтыр жүргізген іріктемелік зерттеулерінің нәтижелеріне сүйенсек, респонденттердің 55%-дан сәл астамы ғана табак өнімдеріне салықты арттыруды жақтайды. Бұл ретте респонденттердің 24,8%-ы салықты көтерудің қажеті жоқ деп есептейді. Есептерде респонденттердің пікірлерінің егжей-тегжейлі бөлінуі жоқ. Алайда, әлеуметтік желілерде бұл тақырыпты талқылағанда, жаңалықтарға түсініктемелерде қазақстандық табак шегушілер мынадай дәлел келтірді: табактың қымбаттауы онсыз да отбасылық бюджетке салмақ салды, бірақ оны қымбаттату тәуелді адамдардың табак шегуді тастауына себеп болмайды. Табак өнімдерін қымбатқа ала отырып олар басқа да қажетітліктерін шектейді.
