Бүкіл Қазақстанды төрт донор аймақ қамтамасыз етіп отыр деген жалпылай түсінік бар. Басқа өңірлердің бәрі тәуелді. Алайда мемлекеттік шығындар комитетінің жаңартылған көрсеткіштері басқаша «сөйлейді».
Бай 4 аймақ
Мемлекеттік бюджеттен ақшаның қайдан және қайда түсетінін білу үшін хакер болудың қажеті жоқ. «Республикалық бюджет туралы» заңды ашып, 5-нөмірлі бапты қараса жеткілікті.
Онда жарияланған мәліметтерге сәйкес, республикалық бюджет ең көп қаражатты мына өңірлерден алады:
- Атырау облысынан — 221 млрд теңге
- Алматыдан – 211,5 млрд
- Маңғыстау облысынан — 19,5 млрд
- Астанадан – 38,5 млрд
Егер аталған өңірлерді шартты түрде бөлетін болсақ, Алматы мен Атырау облыстары 400 млрд-тан астам, ал Астана мен Маңғыстау облыстары 60 млрд-тан астам қаржы беріп отыр.
Осыған сүйене отырып, елдің басқа аймақтарында жұмыс жоқ және ақша жоқ сияқты. Бірақ олай емес.
«Ақша берші…»
«Бюджет туралы» заңда айтылғандай, ірі қалалардан ақша облысқа түсуі керек. Мұндай субсидиялар шамамен 2 трлн 125 млрд теңгені құрайды. Әрине, донорлар бар болғандықтан, реципиенттер де бар. Кейбіреулер басқаларға қарағанда көбірек алады, ал басқалары сәл аз.
Ең қаржыландырылатын облыс — Түркістан облысы. Ол өз қажеттіліктеріне шамамен 402 млрд. алады. Жамбыл облысы 194 млрд. көлемінде субсидиялар қабылдайды. Ең қарапайым төлемдерді Батыс Қазақстан облысы алады — 76 млрд теңге. Павлодар облысына 52 млрд теңге жетеді екен.
Неліктен бұлай қалыптасқан? Көркем түрде Қазақстанның облыстарын адамдармен салыстыруға болады. Біреулер еңбектеніп жатқанда, басқалары солардың есебінен өмір сүреді.
Бірақ отандық экономистер сендіргендей, бұлай кесіп айтуға болмайды. Шын мәнінде, мемлекеттік қазынаға бір жыл ішінде түсетін қаражатты бүкіл Қазақстан бойынша біркелкі бөлу әдетке айналған. Мағынасы — елдің барлық азаматтары үшін өмір сүруге азды-көпті бірдей жағдай жасау. Негізінен, бәрі белгілі бір аймақтың халық санына байланысты. Халық неғұрлым көп болса, соғұрлым көп қаржы түседі. Тағы бір маңызды фактор – аймақ қанша қаржы әкелетінінде. Жалпы алғанда, бұл тұрғындардың жалақысына байланысты. Бірінші және екінші тармақтардың арасында айтарлықтай алшақтық бар.
Бір жыл бұрынғы мысалды қарастырайық. Өткен жылы Павлодар облысынан 591 млрд теңге салық түсті. Елдің оңтүстігінен — 478 млрд теңге, онда шартты түрде 2 млн тұрғын тұрады. Қарапайым тілмен айтқанда, бір павлодарлық Түркістан тұрғынына қарағанда 3,5 есе еңбекке қабілетті. Бір қызығы, айталық Алматыға көшкен кезде түркістандықтар сол жерде ұзақ уақыт бойы жұмыс істеп жүргендердің деңгейінде жалақы ала бастайды. Оңтүстіктің тұрғындары өз кірістерін мемлекеттен жасыруға тырысады ма, әлде онда жұмыс шынымен аз ба, бұл жағы белгісіз…
Көрпеге қарап көсілу
Қарапайым ақша табатын аймақтар басқа аймақтарды қаржыландырмайды деп сену қате. СҚО мен Жамбыл облыстары ең аз табыс табатындарына қарамастан, олар қанша болса да салық төлейді. Ақиқатында олар ең кедей болып саналады. Бұл мәлімдемемен Ұлттық статистика бюросы да келіседі.
Осыған ұқсас деректерді осы аймақтардың бюджеттері де көрсетеді. Айталық, егер Алматының бюджеті 1040 млрд теңгеге жетсе, СҚО бюджеті 385 млрд теңгеге әрең жетеді.
Алайда, егер есептелетін салықтардың саны мен ұсынылған бюджеттердің мөлшерін салыстыратын болсақ, өте қызықты қорытындыға келуге болады: Қазақстанның бір ғана облысы өз ақшасына өмір сүреді, бұл — Қостанай облысы. Орталықтың демеушілігі іс жүзінде оған қатысты емес.
Басқа жеті облыс республикалық бюджеттің тірегін құрайды. Ең ауқатты Ақтөбе, Павлодар және Батыс Қазақстан облыстары, тағы алты өңір «біреудің есебінен» өмір сүруге дағдыланған. Шартты түрде Ақмола, Қызылорда, Түркістан облыстарын және Шымкентті ең қайыршылары деп атауға болады. Және бұл ойландырмай қоймайды. Алғашқы аталған аймақтарды өз салаларында жетістікке жеткен деуге болады. Қызылордада мұнай қоры бар және ауыл шаруашылығы өркендеп келеді. Басқалармен түсініксіз картина қалыптасады: олар салықтардың көп бөлігін мемлекеттік қазынаға аударады немесе ірі донорлар жеткізетін дүниемен өмір сүреді.
Құрылғыны ауыстыру
Неліктен елдің кейбір аймақтарын бай, ал басқаларын кедей деп атауға болады? Қазақстандық экономистердің пікірінше, мұнда өндіруші және қайта өңдеуші өнеркәсіпті дамыту ерекше рөл атқарады. Ең көп ақша шоғырланған жерде азаматтар үшін негізгі табыс көзі өнеркәсіп болып табылады.
Қазақстанның басқа да аз қамтылған облыстары аграрлық болып саналады, ал біздің елімізде шаруашылық нашар игеріліп жатқаны белгілі. Мұнда да, әрине, ерекшеліктер бар. Мысалы, Қостанай облысы аграрлық-индустриялық болып саналады. Сондай-ақ өзінің қолжетімді сүт өнімдерімен танымал. Алматыны да ережеден тыс деп санауға болады. Мегаполисте мұнай ұңғымалары қазылмайтынына қарамастан, оның өз өнеркәсібі, сауда-саттығы және қызмет көрсету саласы бар. Жалпы, әр облыс өзінің артықшылығын нақтылап алуы керек, сонда елдің барлық аймақтарында өмір айтарлықтай жақсаруы мүмкін.
