Заңгер дипломы бар сатушы. Неге екі миллион қазақстандық мамандығы бойынша жұмыс істемейді?

Соңғы жылдары өз мамандықтары бойынша жұмыс істемейтін азаматтардың үлесі өсті

Өз мамандығы бойынша жұмыс істемейтін қазақстандықтардың саны өткен жылдың қорытындысы бойынша 2 млн адамға жақындады. Бес жылдық кезеңмен салыстырғанда өсім 25%-дан асты. Бұл деректердің көзі ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының «Талдау» ақпараттық-талдау жүйесі.

Мамандық бойынша жұмыс істемейтін азаматтар саны жалпы еңбек нарығының кеңеюімен және мамандық бойынша да жұмыс істейтін азаматтармен бірге көбейіп келе жатыр деуге болар еді. Бірақ мәселе мұнда емес. Егер мамандық бойынша жұмыс істемейтін адамдардың жыл сайынғы үлесін салыстыратын болсақ, онда басқа үрдісті көруге болады. Қазақстанда мұндай қызметкерлердің саны ғана емес, олардың жұмыспен қамтудағы үлесі де өсуде. Егер 2017 жылы ол 18,4% болса, 2022 жылдың қорытындысы бойынша 22,1%.

Кәсіптік білім мен еңбек нарығының қажеттіліктерінің сәйкессіздігі проблемасын жыл сайын депутаттар мен шенеуніктер де көтереді. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі (ЕХӘҚМ) былай дейді: білім беру мекемелері түлектерінің шамамен 40%-ы мамандық бойынша жұмыс істемейді. Кәсіптік бағдар берудегі бұл олқылық кейінірек басқа білім алуға немесе лауазымы, жалақысы төмен басқа жұмыс істеуге мәжбүр болған студенттердің өздері үшін де, жалпы экономика үшін де жағымсыз салдарға әкеледі. Сұранысқа ие мамандықтар бойынша бос жұмыс орындары әлі ашылмай отыр.

Айтпақшы, осы 2 млн қазақстандықтың барлығы мұндай қайшылықтарға алаңдамайды. Мүмкін, мамандық бойынша жұмыс істемейтіндердің тек 3,5%-ы жұмысты ауыстырып, өз кәсібінде жүзеге асырылатын орын тапқысы келеді. Біз бұл санды есептеу арқылы алдық. ҚР СЖРА ҰСБ дерегінше, былтыр 8,9 млн жұмыспен қамтылғандардың 208,9 мыңы жұмыстан кетуге дайын жүрген, яғни басқа жұмыс орнын тапқысы келген. Көп жағдайда бұл ниеттің себебі жалақының төмен деңгейі (36,2%) болды. Екінші орында өз мамандығы бойынша жұмыс істегісі келуі (32,8%). Былтыр мұндай адамдардың жалпы саны 68,5 мың болды. Алайда, адамдардың қазіргі жағдайына қанағаттанбауы мүмкін, бірақ олар жұмыстан шығуға дайын емес, әсіресе қазіргі қиын жағдайды ескерсек.

Еңбек нарығы мен кәсіби білім беру жүйесінің сұраныстарының сәйкессіздігін, мамандықтар бойынша бітіруші студенттердің санын және сұраныс болжамдарын салыстыру арқылы байқауға болады. Мәселен, осы жазда аяқталған оқу жылында жоғары және орта кәсіптік білім беру мекемелерінен 300,7 мың студент бітірді. Олардың төрттен бірі (24%) болашақ бастауыш сынып мұғалімдері, пән мұғалімдері және тәрбиешілер. Шамамен 6%-дан қызмет көрсету, өңдеу өнеркәсібі, сондай-ақ бизнес, басқару және құқық сияқты санаттарға тиесілі.

Статистика растайды, көптеген экономистердің, заңгерлердің және қаржыгерлердің сұранысының төмендігіне қарамастан, талапкерлер осы мамандықтарға түсуді жалғастыруда. Биыл ғана 12,4 мың түлек заңгер мен экономист мамандығын алып шықты. Оның ішінде 7,6 мың адам заңгер дипломын алды.

Қазақстандық еңбек нарығының заңгерлерге деген нақты қажеттілігі 2023 жылы бес есе төмен бағаланды: барлығы 1,6 мың маман. Мұндай ақпаратты біз «ҚР Еңбек ресурстарын дамыту орталығы» АҚ есебінен алдық. Сарапшылардың тұжырымдарына сүйенсек, заңгерлер сұранысқа ие кәсіптер тізімінің бірінші, тіпті екінші ондығына кірмейді.

Орталық сарапшыларының болжамына сәйкес, биылғы жылы сұранысқа ие мамандықтар бойынша қажетті кадрлар саны 217,4 мың адамды құрайды. Сұранысы ең жоғары топ-10 мамандыққа мұғалімдер кіреді. Себебі бос орындардың саны шамамен 8,4%. Үрдіс мектепке баратын балалар жасына кіретіндігімен байланысты. Сондай-ақ, нарықтағы бос жұмыс орындарының саны бойынша көшбасшылар ешкім алмастыра алмайтын мамандар бар. Жұмыс берушілерге 10,2 мыңнан астам бухгалтер қажет болады, бұл кадрларға деген жалпы қажеттіліктің 4,7%-ы.

Бұл рэнкингтегі барлық басқа санаттар кәсіптік білімді қажет етпейтін мамандықтарға жатады (медбикелерден басқа). Қазақстандық еңбек нарығының басты жабық қажеттілігі біліктілігі жоқ кадрлар. Сондықтан алғашқы орынды күзетшілер, дүкен сатушылары мен жүргізушілер алады.