Қазақстанның экономикалық тұрақтылығы нақты қандайкомпанияларға тіреліп тұр? Қазақстандағы ең ірі салықтөлеушілер кім? Талдау көрсеткендей, дәстүрлікөшбасшылардан (мұнай және металлургия) басқа, ел экономикасының басқа секторларында да тірек нүктелерібар.
2020-21 жылдары бюджетке қомақты соманы дәстүрлі түрдемұнай және газ өндіруші кәсіпорындар алып келді, олартемекі өндіруші компаниялармен қатар жетекші салықтөлеушілер рейтингінің 50 жоғарғы тізімінің 19-ында орналасқан. Темекі өндірушілердің үлесіне, мысалы, 2020 жылы 59 ірі салық төлеушілердің барлық төлемдерініңжиынтық 50 пайызы келді. Яғни, шикізат секторы ел экономикасының локомотиві болып қала береді, алайда оданбасқа тіректің басқа да нүктелері бар. Мұнай секторынанкейін металлургия жүреді, 2020 жылғы салық түсімдерініңжалпы көлеміндегі үлесі 12,5 пайызды немесе 493,3 миллиард теңгені құрады, ал 2021 жылдың қорытындысыбойынша 17 пайызға дейін ұлғайды.
Бірақ дәстүрлі көшбасшылардан кейін ерекшеліктер басталады. Сонымен, мұнай өнімдерінің ірікәсіпорындарымен бірге темекі саласы топ-рейтингке кірді. Оның үш ірі өкілі бірге 2020 жылы бюджетке 271,5 миллиард теңге салық төледі, ал 2021 жылы 310 миллиардтан астам теңгеге дейін ұлғайтты.
Салық төлемдері бойынша ең ірі төрт сала бюджетті 200,9 миллиард теңгеге толықтырған тау-кен өндіру өнеркәсібіжәне карьерлерді қазу саласындағы компаниялармен тұйықталады. Рейтинг көшбасшыларының қатарына мұнай өңдеу саласының, телекоммуникацияның, банк секторының, логистиканың, спирттік ішімдіктер өндірісінің, инженерия және коммуникациялар саласының өкілдері кірді.
Сонымен, соңғы бірнеше жылдағы салық төлеушілердіңрейтингтерін жеке бағалаймыз. Ең ірі салық төлеуші жәнеабсолютті көшбасшы «Теңізшевройл» болып табылады, ол2019 жылы 1,9 трлн. теңге, 2020 жылы 1 трлн-ға жуық және2021 жылы 1,5 триллионнан астам салық төледі. Қазақстандағы ең ірі мұнай өндіруші компания теңіз кенорнын игерумен айналысады. Теңіздік коллектор барлағанжалпы қор 3,2 млрд. тоннаны (25,5 млрд баррель) жәнеКорольдік кен орнында тағы 200 млн. тоннаны (1,6 млрд баррель) құрайды. 2020 жылы қайтарымның кейбіртөмендеуі компанияның кейбір жобаларда жұмысынтоқтатуына байланысты. Бірақ ол кейіннен қолданыстағыөндірісті өсіре алды. Негізгі акционерлер: «Шеврон» – 50%,«Эксонмобил» – 25%, «ҚазМұнайГаз» – 20%, «ЛукАрко» – 5%.
Рейтингте екінші орында «Қарашығанақ ПетролиумОперейтинг Б.В.» (2019 жылы 616, 8 млрд. теңге, 2020 жылы 402 млрд. теңге, 2021 жылы 540-тан астам). Бұләлемдегі ең ірі газ конденсатты кен орындарының бірі – Қарашығанақты игеретін мұнай-газ өндірушікомпаниялардың консорциумы. Қарашығанақ-Атырау құбыры арқылы қазақстандық газ Батыс Еуропағаэкспортталады. Тек 2020 жылдың өзінде «ҚарашығанақПетролиум Оперейтинг» 12 млн тонна мұнай өндірді. Топтың акционерлері Royal Dutch Shell plc (Нидерланды, Ұлыбритания) – 29,25%, Eni (Италия) – 29,25%, «Шеврон»(АҚШ) – 18%, «Лукойл» (Ресей) – 13,5% және біздің«ҚазМұнайГаз» – 10% болып табылады.
Үшінші орында «Маңғыстаумұнайгаз» – бұл компания 2019 жылы 366,2 млрд.теңге, 2020 жылы 142,9 млрд. теңге, 2021 жылы 250 млрд. теңгеден астам салық төледі. Қаламқасжәне Жетібай кен орындары негізгі нысандар болыптабылады. Акционер: «ҚазМұнайГаз» және «Қытай ұлттықмұнай-газ корпорациясы» компанияларының бірігуіменқұрылған Mangistau Investments B. V. (MIBV) (акциялардың50% қазақстандық мазмұнға жатады).
Бірақ рейтингтің төртінші позициясында ерекшеліктербасталады. Мұнда 2020 жылы 111,7 млрд.теңге және 2019 жылы 102,5 млрд. теңге төлеген «Джей Ти Ай Қазақстан»орналасқан, бұл мұнай және металлургия емес, темекіөнеркәсібі – Japan Tobacco International Халықаралық темекікомпаниясының филиалы. Фабрика Алматы облысындаорналасқан.
Бесінші орынды «Филип Моррис Қазақстан» алды, 2020 жылы 110,6 млрд.теңге және 2019 жылы 95,1 млрд. теңге, бұл Philip Morris International Халықаралық темекікомпаниясының филиалы. Фабрика Алматы облысындаорналасқан.
«Жоғарғы елуліктегі» біздің пікірімізше елеулі деген өкілдерді атап өтейік.
Дәстүрлі көшбасшылар қатарында көп жылдар бойы«Азиялық газ құбыры» – 2020 жылы 104 млрд.теңге және2021 жылы 140 млрд. астам теңге төлеген. Бұлқұрылтайшылары қазақстандық «Қазтрансгаз» компаниясыжәне қытайлық Trans Asia Gas Pipeline болып табылатынбірлескен кәсіпорын. Негізгі қызметі «Қазақстан – Қытай» газ құбырын қаржыландыру, жобалау, салу және пайдалануболып табылады. Рейтингтегі алтыншы орын.
Жетінші орын 2020 жылы 94,9 млрд.теңге салықаударымымен «Қазмырыш» компаниясына тиесілі. Орташаесеппен компания жыл сайын 100 – 110 млрд.теңге салықаударады. Мыс, бағалы металдар, қорғасын кендерінөндірумен және өңдеумен айналысады.
«Өзенмұнайгаз» рейтингінің оныншы орнында орташаесеппен 100 және одан да көп млрд.теңге төлейді. Мәселен, 2019 жылы бұл салық төлеуші 177,3 млрд.теңге салықтөлеген, ал 2020 жылы – 85,1 млрд. теңге. ТұрақсыздықӨзен кен орындары тобының қорларының біртіндепсарқылуына байланысты, бұл компаниядан операциялықшығындарды ұлғайтуды талап етеді. «Әлеуметтік қамсыздандыру» үшін өсіп келе жатқан шығындар да әсеретеді – Жаңаөзен мұнайшылары көптеген түсініксізсебептер бойынша дәстүрлі түрде өңірдегі ең наразылардыңбірі болып отыр. Айта кету керек, бұл мұнай өндірушікомпания – толығымен қазақстандық, «ҚазМұнайГаз» БӨ 100 пайыздық «еншілесі» болып табылады. Өзен, Теңгежәне Қарамандыбас кен орындарын игерумен айналысады.
Рейтингтің жоғарғы 15 өкілінің қатарында KAZMineralsBozshakol, «Қазгермұнай» БК – 69,8 млрд теңге, «Петро Қазақстан Ойл Продактс», сондай-ақ Altyntau Kokshetau«Қазмырыш» тобының алтын өндіру кәсіпорны бар.
Рейтингтің он бесінші орнын Халық Банкі 2020 жылғы 55,8 млрд. теңге салығымен алды. Акционерлер: «Алмэкс» – 56,39%, TheBank of New York (номиналды ұстаушы) – 22,52%, БЖЗҚ – 5,34%.
Он тоғызыншы орында тұрақты өсіп келе жатқан салыққайтарымы бар Kaspi Bank бөлшек банк нарығыныңкөшбасшысы – 2019 жылы 39,4 млрд теңге, 2020 жылы 48,7 млрд теңге және 2021 жылы 60 млрд теңгеден астам салық төлеген.
2020 жылы 41,6 млрд.теңгеден бастап, 2021 жылы 57 млрд. теңгеден астам (рейтингтің 22-жолы) салық төлеген «Каспий Құбыр Консорциумы-К» ірі салық төлеуші болыпотыр.
Шикізаттық емес компаниялар арасында көшбасшылардыңбірі «Мобайл Телеком-Сервис» болып қалуда – 2020 жылы36,9 млрд.теңге және 2021 жылы 41 млрд. астам салықтөленді. Салық төлеушілер рейтингінің 27-орнын алады. Ал отызыншы позицияда Beeline брендімен қызмет көрсететін2020 жылы 35,7 млрд.теңге тұратын «Кар-Тел» тұр. Оператор штаб-пәтері Амстердамда (Нидерланды) орналасқан VEON халықаралық телекоммуникациялықхолдингінің бір бөлігі болып табылады.
Рейтингтің жарқын өкілі қазақстандық беделді «ТОЙОТА МОТОР Қазақстан» көшбасшысы болды – кәсіпорын 2020 жылы 35,2 млрд.теңге салық төледі және 2021 жылышамамен 41 млрд. теңге «Тойота Мотор Еуропа» еншілескомпаниясы болып табылады, Қазақстан мен Қырғызстанаумағында «Тойота» автомобильдерін, бірегей қосалқыбөлшектер мен керек-жарақтарды көтерме сатумен жәнежеткізумен айналысады.
Ірі салық төлеушілердің арасында құрылысшылар да бар, бірақ тұрғын үй саласында емес, сол мұнай саласында. Осылайша, рейтингтің 35-орнында Consolidated ContractingEngineering&Procurement S. A. L.-Offshore компаниясыныңАтырау қаласындағы филиалы ие болды, компания 2020 жылы 30,4 млрд. және 2021 жылы 32 млрд. астам төледі. Бас мердігер – «Теңізшевройл».
41-ші орынды «Қазақтелеком» 2020 жылы 25,6 млрд.салығымен және 2021 жылы 30 млрд. астам салығыменалды. Акционерлер: «Самұрық-Қазына» – 45,9%, SkylineInvestment Company S. A. – 22,01%, BNY Mellon(номиналды ұстаушы) — 8,62%. Одан кейін KAZMineralsAktogay (24,5 млрд.теңге салық және KEGOC (24,3 млрд. теңге). Жалпы Қазақстандағы ірі салық төлеушілердің тізімітұрақты. Көптеген жылдар бойы оның құрамы аса өзгергенжоқ. Бұл жақсы ма, жаман ба? Бәлкім тұрақтылық та жақсы шығар. Шикізаттық емес кәсіпорындар жыл сайын осы рейтингтің жоғарғы қатарларына белсенді түрде енуде. Және бұл – бізде он бес жылдан бері айтып келе жатқанэкономиканы әртараптандырудың нақты индикаторы. Баяуболса да мұнайға табынушылықтан бас тартып жатқанымыздың көрінісі ме?
