Банкроттық туралы заң өзін банкрот деп жариялаудан басқа амалы қалмаған адамдарға ғана көмектесе алады.

Қаржы вице-министрі Ержан Біржанов төлем қабілеттілігін қалпына келтіріп, банкроттық жарияламауға тырыспаған жөн дейді, сондай-ақ банкроттықты «қара дақ» деп атады, расымен де солай. Себебін төменде түсіндіреміз.

Қазақстанда банкроттықтың салдары енді жаңа заңда көрсетілген: несие алуға бес жылға тыйым салынады, жаңа банкроттыққа жеті жылға тыйым салынады, сондай-ақ қаржылық жағдайды үш жыл бойы міндетті түрде бақыланады.

Шын мәнінде банкроттық дегеніміз адамның алдағы үш–бес жыл ішінде елдің қаржы жүйесінен айырылу екенін түсіну керек.

Мәселе адамның несие ала алмайтындығында ғана емес, бұл шын мәнінде өте қатаң шектеу. Банкрот болған адам үш жыл бойы қасақана немесе жалған банкрот еместігі тұрақты тексеріледі. Яғни, банкрот болған адам мүлік сатып алатын болса, оның қайдан қаражат тапқаны туралы күмән туындайды (кредиторға да хабарланады). Бұдан бөлек кез келген банк шоттары мен ақша аударымдары бақыланып отырады. Бірақ бүгінде біздің бүкіл өміріміз дерлік төлем карталары мен интернет-банкингпен байланысты.

Жасырын активтердің бар-жоғы да тексерілетін болады және бұл жерде 2025 жылға дейін кезең-кезеңімен міндетті декларацияны еске түсірген жөн. Мұнда қазірдің өзінде барлық активтер ашылады — шетелдегі жылжымайтын мүлік, криптовалюта және т. б.

Қандай да бір активті кредитордың мүддесіне қайшы, яғни оның алдындағы қарызды жаппай, сату немесе басқа да оперциялар жасағанда банкроттық жарамсыз деп танылады. Ал мүлік сатуға қойылып, оның ақшасы кредиторға өтеледі. Сонымен қатар, борышкерге де, оның қаржылық менеджеріне де әкімшілік жауапкершілік жүктеледі (және мұндай жағдайлар көп болса, заңдағы жауапкершілік қылмыстық жауапкершілікке дейін ұлғайтылуы мүмкін).

Сондай-ақ, сот арқылы өзін банкрот деп тану туралы шешім қабылдаған азамат алты ай ішінде (тікелей рәсім барысында) елден шыға алмайды, дегенмен адам банкрот деп танылған соң оның елден кетуіне ешқандай кедергі жоқ. Бұл теорияда.

Іс жүзінде бұл жерде тағы бір қызықты жайт бар. Ықтималдығы жоғары банкрот виза алу қажет кез келген елге бара алмайды. Визаны беру кезінде төлем қабілеттілігін растау қажет — мысалы, банк шотының үзіндісі (шенген үшін, мысалы, бір күнге шамамен 65 еуро). Банкроттың мұндай үзіндісі болмайтыны анық — қаржылық мониторингті де ұмытпаңыз. Жалпы, банкротқа виза берілмейді, мысалы, кез келген басқа елде тұруға рұқсат берілмейді, өйткені «қара дақ» осылай жұмыс істейді.

Сонымен қатар, банкроттық оңай емес, көп адамдар үшін ауыр, ұзақ және қымбат процесс екенін түсіну керек.

Қазіргі таңда ҚР-да рәсімдердің үш түрі бар, тек біреуі ғана уәкілетті орган арқылы жүзеге асырылады — соттан тыс банкроттық.

Тағы екеуі — сот банкроттығы және төлем қабілеттілігін қалпына келтіру жұмыстары борышкердің мүлкі есебінен төленетін қаржы менеджерлерінің қатысуымен жүзеге асырылады (әр айға 1 ең төменгі жалақы, 2023 жылы 70 мың теңге).

Соттан тыс банкроттыққа 1600 АЕК-тен (2023 жылға 5,5 млн теңге) қарызы бар және жылжымалы немесе жылжымайтын мүлкі мүлде жоқ (не қарызы бес жылдан астам өтелмеген немесе борышкер алты және одан да көп айға АӘК алушы).

Мүлік бар болса, онда банкроттық туралы сот өндірісі қолданылады және ол қарызды төлеу үшін сатылады, оның ішінде жалғыз тұрғын үй, егер ол кепіл нысанасы болса.

Ең жақсы нұсқа — үшінші процедура, төлем қабілеттілігін қалпына келтіру. Бұл жағдайда адамға банкрот мәртебесі түріндегі «қара дақ» басылмайды.

Ескерту: банкроттыққа байланысты барлық рәсімдер үшін борышкер «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» және «Микроқаржы қызметі туралы» ҚР заңнамасына сәйкес банктік қарыз шарты және (немесе) микронесие беру шарты бойынша өтелмеген міндеттемелерді өтеу және (немесе) өндіріп алу рәсімдерінен өтуі қажет.

Бұл банкроттық туралы өтініш бермес бұрын кредиторлармен келіссөздер жүргізуге тырысу керек дегенді білдіреді. Банктер мен МҚҰ қарыз алушыны кешіктіру туралы ол туындаған күннен бастап 20 күн ішінде хабардар етуге міндетті. Өз кезегінде қарыз алушы төлемдерді кешіктірген күннен бастап 30 күн ішінде несиені қайта құрылымдау үшін несие мекемесіне жүгінуі керек.

Жалпы, егер қарыз алушы шынымен саналы болса және кідіріс форс-мажорлық жағдайларға байланысты туындаса, мәселені осы кезеңде шешуге болады. Бұл барлық адамдар үшін ең қолайлы нұсқа. Есеп айырысудың бірнеше нұсқалары бар: пайыздық мөлшерлемені төмендету, негізгі қарызды немесе сыйақыны төлеуді кейінге қалдыру, өтеу әдісін өзгерту, несие мерзімін ұзарту, ипотеканың нысанасы емес жылжымайтын мүлікті сату және т. б. (жоғарыдағы заңдарды қараңыз).

Қорытындылай келе, банкроттық несиелермен айналысудың басқа мүмкіндіктері жоқ адамдар үшін опция және «қарыздың жойылуына» қуанудың себебі емес, төтенше шара деп айта аламыз. Егер форс-мажорлық жағдай орын алса, егер адам әлеуметтік жағынан осал санатқа енсе, табыссыз және мүліксіз қалса және бұл жағдайдың жақын арада шешілуі күтілмесе, онда банкроттық қажетті демалысқа айналуы мүмкін. Басқа жағдайларда, «банкрот» мәртебесінен аулақ болу және несие берушілермен мәселелерді келісімдердің кез келген қолжетімді нұсқалары арқылы шешу жақсы. Оның үстіне, әлденеше рет айтылғандай, жалпы ҚР-да халықтың қарыз жүктемесі мен несиені өтеу мүмкіндігіне қатысты проблемалар жоқ.