Еліміздегі жанар-жағармайдың арзан болуы – Қазақстан үшін өте жаман – экономист Ғалым Құсайынов өзінің телеграм-арнасында бұл сөзін дәлелдеді.
Сөзбе-сөз:
Арзан бағалар парадоксы
«Ел экспортқа өз тауарын неғұрлым қымбат сатса, мемлекет соғұрлым көп кіріске ие болады. Жанар-жағармай немесе мұнай – бұл экспорттық тауар. Біздің елдегі жанар-жағармай көршілес елдердегі ұқсас тауарлардан екі, тіпті үш есе арзан. Жалпы, мемлекет игілігін халық белгілі бір жеңілдікпен пайдаланып жатқандай көрінгенімен, түптеп келгенде бұл жеңілдіктердің пайдасын басқа көрші елдер де көріп жатыр және бұл мәселені шешу оңай емес.
Миллиардтаған шығын
Қазақстан орасан зор көлемде пайда алып отырған жоқ, өйткені бұл жанар-жағармай нарықтық бағамен сатылудың орнына, мыңдаған автокөліктер арқылы басқа елдерге әлемдік бағадан екі есе төмен бағамен экспортталады. Мәселен, елімізден күніне 3 мыңға жуық жүк көлігі шығады, олардың әрқайсысына 200-300 литрден келеді. Тек жүк көлігінің өзі жылына 270 миллион литр жанар-жағармай тасымалдай алады.
Әр литрден 200 теңге жоғалтамыз деп есептесек, шамамен 54 миллиард теңге пайдадан айырылып отырмыз. Бірақ менің ойымша, бұл сома әлдеқайда көп, өйткені біз барлық жеңіл көліктерді, сондай-ақ белгісіз экспорттаушыларды да ескеруіміз керек. Нарықтық емес бағаның 10 жылында мемлекет 540 миллиард теңгеге жуық шығынға ұшырайды.
Және бұл принцип барлық нарықтық емес бағалар бойынша жұмыс істейді. Мысалы, арзан электр энергиясының арқасында біз криптовалюта өндіруден әлемдегі екінші ел атандық, мұнда да негізгі кірісті бізге майнингпен айналысуға келген шетелдік компаниялар алды. Тым болмаса осы арнаны жабу үшін салық енгізілгені дұрыс болды.
Бағаның өсуін қалай өтеуге болады?
Жалпы мемлекет қосымша құн алуы үшін елдегі тауарлар мен қызметтердің бағасы нарыққа сай болуы өте маңызды. Бұл ретте салықты дұрыс бөлу арқылы байлықты әділ бөлу механизмдері жұмыс істеуі керек.
Біріншіден, бұл жағдайда акциздер арқылы бензинді жалға беруден түскен табыстың бір бөлігі алынып отыруы керек.
Екіншіден, жанар-жағармайларды негізінен бизнес және табысы орташадан жоғары адамдар пайдаланады, сондықтан халықтың аз қамтылған бөлігі тікелей шығынға ұшырамайды. Бұл орайда егер өндірілген тауарлардың құнын өсіру керектігі дәлелденсе, үкіметтің инфляцияға қарсы шығындары әлдеқайда көп зиян келтірмек.
Үшіншіден, алынған кірістерді аз қамтылғандар үшін салық салынбайтын жоғары кіріс шегіне, тегін сапалы білімге, қолжетімді медицинаға, дұрыс құрылған инфрақұрылымға, аз қамтылғандарға арналған атаулы көмекке және тағы басқа мақсаттарға бағыттаған жөн».
