Бірнеше жыл бұрын Бурабай шипажайынан тақуаның үңгірі табылды. Ғалымдар үңгірді жүздеген жыл бұрын ашса да, мекен туристер мен таңғажайып оқиғаларды ұнататын адамдардың көзіне енді ғана түсе бастады.
Емдік-профилактикалық және туристік маңызынан бөлек, Бурабайда жаяу жүргіншілерге арналған қызықты маршруттар, құпия мен аңызға толы көрікті жерлер бар. Жақында туристерге «Тақуа үңгірі» атты жаңа маршрут ұсыныла бастады.
Томсктан келген мұғалім Вениамин Петрович Александров Бурабайды он жыл бойы (1903-1913 жылдар аралығы) суретке түсіріп, теңдессіз мұрағат қалдырып кеткен. Ол Бурабайдың жол нұсқасын да сызған. Дәл осы кісінің мұрағатынан үңгір туралы алғашқы ақпарат табылды.
В.П.Александровтың 1912 жылы берген ақпаратына сәйкес, 1907-1908 жылдары таудың солтүстік беткейінен терең қазылған құпия жер табылған. Мекен қарағайлар арасында тау-тасты жерде орналасқан. Ішінде аласа бөлікпен бөлінген екі жер бар,
Үңгірдің ішінен сол жақта мекендеген адам жасаған кесе мен қасық, жартылай бүлінген орындық, үстел мен кереует табылған. Үңгірдің жанында тұрған қарағайға крест белгісі ойылған.
Жергілікті тұрғындарға сауалнама жүргізген зерттеушілер бұл жерде шамамен XIX ғасырдың соңында тақуа монах тұрғанын анықтады. Тыныш, жабайы мекенде аюлар, қасқырлар, сілеусіндер, жабайы қозылар мен маралдар жүрген. Таңғажайып қарағайлардың қоршауында, таза бұлақ суына жақын жерде тұрған үңгір қожайынының қорғанысы мықты болған.
ХХ ғасырдың басында үңгір қайтадан қалпына келтірілді. Ол өзінің бастапқы күйіне қайта оралды. Қарағайға тақта ілініп, оған мынадай жазулар жазылды: «XIX ғасырдың екінші жартыжылдығында бұл жерде тақуа тұрған. Оның есімі белгісіз».
Александров жазып алған аңызға сәйкес, Бурабайда тұратын бір адамға орманда ақбоз ат мінген адам кездескен, ол тұрғыннан балта сұрайды. Балтаның орнына өзінің атын бермек болады. Содан бері осынау құпия салт аттыны ешкім көрмеген. Атын тастап кетіп, сол күйі жоғалған. Үңгір ашылған соң 1900-1907 жылдар аралығында дәл сол салт атты үңгірді мекендеген тақуа болуы мүмкін деген болжамдар пайда бола бастады.
Өлкетанушы, жазушы, ғалым Павел Косович Щучинсктің «Стабильная» газетінде былай деп жазады:
«Бұл мекен маған да, зерттеушілерге де маза бермеді. Үңгірге жақын жерде Үлкен Чебачье өзеніне құятын бұлақтың көзі бар. Бұлақ «Тақуа бұлағы» деп аталады. Атауы қазірге дейін сақталған. 1907 жылы үңгір ашылғанда оны қайтадан қалпына келтіріп, саяхат нысаны ретінде жергілікті көрікті жерлердің қатарына енгізді. Тау инженері Нифантьевтің жазбасында толық ақпарат бар.
Жер асты мекенін орманшылар орман тазалап жатып тауып алған. Үңгірдің көлемі мынадай болды: ұзындығы – 7 кездік (5м), ені – 3,5 кездік (2,5 м), биіктігі – 2,5 кездік (1,8 м). Үңгірден жоғарыда айтылғандардан бөлек, шағын белгі табылған. Үңгірде ұзақ уақыт бойы ешкім тұрмаған, өйткені төбесі бұзылған. Жер асты мекенін тауып алған орманшы Нифантьевке бұл жерден тастармен бірге адамның қаңқасы қоса табылғанын айтты. Аяқ сүйегінің көлеміне қарап қаңқа иесінің тірі кезінде ірі денелі, ұзын бойлы болғанын байқауға болады. Төменгі бөліктен ат қаңқасының қалдықтары табылды».
Ескі белгіге қарап отырып, бұл жерде тақуа монах өмір сүрген деген қорытынды шығаруға болады. Христиан дінінде тақуалық III ғасырдан бері алғашқы христиандарды Рим билігі қуғынға ұшыратқан кезден бастап бар.
Павел Косович өзінің материалында былай деп жазады:
«Үңгірде тұрған адамның осындай өмір салты қайдан шыққаны беймәлім. Алайда табылған қалдықтарға сүйене отырып, мынадай қорытындыға келуге болады: «1) үңгір кез келген жағдайға арналып немесе қыста тұруға немесе құпия өмір сүруге арналған; 2) үңгірді мекендеген адам православиелік діни сенімдегі адам болған; 3) денсаулығы мықты, шымыр болған; 4) жалғыз тұрмаған, жылқысы болған. Дәлелденбеген ақпаратқа сәйкес, азаматтық соғыс жылдары үңгірде қару-жарақ сақталған. Қару-жарақтың ақтар мен қызылдардың қайсысына тиесілі болғаны белгісіз. Қойма жарылысқа ұшырап, үңгір көміліп қалған. Бара-бара үңгір ұмытыла бастады, оны есіне алған ешкім болмады. Осы ақпаратты естіген соң, мен үңгірді тауып алып, қайта ашуға бел будым».
Көбі бұл мекеннің бар екенін білмесе, кейбіреулер Кенесары үңгірімен шатастырады. Павел Владимировичтің мұрағатынан үңгірге апаратын жол туралы толық ақпарат табуға болады. Алайда сипаттаманың басы Байқалдан басталады. Жолдың басын қазіргі таңда табу мүмкін емес, өйткені сол жерге автотұрақ, «Теремок» қонақүйі және автожол салынды.
Үш жыл бойы Павел Косовичтің үңгірді ашам деген мақсаты сәтсіз аяқталып отырды, ол бүкіл солтүстік беткейді аралап, үңгірдің осы маңда екенін сезді. 2015 жылдың басында Павел Владимирович Омскке көшіп, тарихи-өлкетану музейінде жұмыс істей бастады. Музей қорына профессор Д.Н.Фиалковтың суреттері қосылған, бұл суреттерді музейге профессор дүниеден өткен соң жесірі Т.А.Фиалкова табыстаған.
Профессор Ақмола облысына қатысты төңкеріске дейінгі ескі суреттер мен ашықхаттарды жинаған, Омск ол кезде облыстың әкімшілік орталығы болатын. Осы коллекцияға қарап отырып, өлкетанушы тақуа үңгірі бейнеленген екі суретті тауып алады. Алайда суреттің көмегімен де үңгірді табу оңайға соқпады.
Алматылық тәжірибелі зертетушілер Вадим мен Илья Пильскийлер үңгірді іздеу жұмысына қосылды, үшеуі сипатталған мекенді бөліктерге бөліп отырып іздей бастады. Соңында іздегендері табылды. Тақта ілінген қарағайдың өзі жүз жыл ішінде шіріп кеткен. Ескі суреттен қарағайдың шіри бастағанын көруге болады. Оның орнынан тақта ілінген шеге ғана табылған. Шеге жақсы сақталған, қазір ол «Бурабай» музейіндегі тақуа үңгіріне арналған арнайы орында тұр.
Суреттер өлкетанушы Павел Косочивтің мұрағатынан алынды
Дайындаған: Мейіргүл Оңғарова, АПН
