1983 жылдың аяқ шенінде Ілияс Есенберлин қайтыс болды. Бұл қазақ әдебиеті үшін Әуезов пен Мұқанов өлімінен кейінгі ең ауыр қаза еді.
Менің ойымша, жазушының өмірден тым ерте кетуіне мынадай екі түрлі жағдай себеп болды.
Бастаған шығармасын жазып бітіргенше, жазылған кітабы жарық көргенше тағат таппайтын Есенберлин «Мұхиттан өткен қайық» атты бір романын қанша күш салса да шығара алмай кетті. Бұл да сол кездегі тоталитарлық жүйені жеріне жеткізе әшкерелейтін реалистік шығарма еді. Кітаптың жарық көруіне Орталық Комитеттің идеология жөніндегі хатшысы Имашевтен бастап, сол тұста баспа маңында жүрген белсенділер түгелдей қарсы болды. Алматыда қазақшасын шығаруға тиым салумен тынбай, романның орысша аудармасы Мәсеудің «Новый мир» журналына басылайын деп жатқанда осы жақтан хат жазып тоқтатып тастады.
Имашев бұл арада коммунистік идеологияны ғана қорғап қоймай, әдебиеттегі белгілі бір топтың сойылын соққанына күмән жоқ.
Жазушыны он жылдай әуре еткен осы шығарма оның жүйкесін тоздырып, күш-жігерін сарқып кетті. Сонан кейінгі бір шырғалаң, осыдан үш-төрт жыл бұрын Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы Лениндік сыйлыққа ұсынылған. Морис Симашконың аудармасында романның орысшасы да сәтті шығып еді. Ілекең бұл жолы сыйлық алмаймын деп деп ойлаған жоқ. Тілектес қауым да зор үміт артты. Өйткені дәл сол жылдарда бір халықтың төрт ғасырлық шежіресін қамтыған мұндай ауқымды шығарма ұлт республикалары түгіл, орыстардың өзінде де жоқ болатын. Оның қасында соңғы турға дейін Есенберлинмен таласып келген грузин жазушысы Нодар Думбадзенің жұқалтаң романы сол тұста әркімдер-ақ жазып жүрген, жәй қатардағы нәрсе еді. Бірақ керегі не, берекесі мықты, ұжымы берік грузиндер мен қазақтың іштеріне шынашақ айналмайтын күншіл арызқойлары екі жақтап жүріп, Лениндік сыйлықты Есенберлинге емес, Думбадзеге алып берді.
Әлі есімде: Мәскеу жақтан сәт сайын хабар күтіп жүрген сондай тағатсыз күндердің бірінде, жазушылар одағында Ілекеңмен жолығысып қалдым. Ағамыздың қабағы пәс, иығы солыңқы екен. Жәй-жапсар сұрағанымда:
– Мәсеудегі жағдай мәз емес, – деді Ілекең баяу күрсініп, – Бұрын аппараттағы біреулерге сенбей жүруші едім. Кеше сол жақта жүрген комиссия мүшесі Шыңғыс Айтматовпен сөйлестім. Грузиндер Думбадзеге сыйлық әпереміз деп артынып-тартынып Мәскеуде жүрсе, мұндағы біздің ағайындар менің үстімнен қарша боратып, арыз айдап жатқан көрінеді.
– Мыналары сұмдық қой. Сонда не айтады олар?
– Сол баяғы сарын: «Есенберлиннің романдары хан-сұлтандарды мадақтайды, феодализмді көксейді. Бүлікшіл Кенесарыны дәріптеп, ұлттар достығына іріткі салады. Қазақстанда ол кітаптарды халық қабылдамай, кезінде қатты сынға ұшыраған», деп жаппаған жаласы, жақпаған күйесі қалмапты. Орыстардың да ішінде «ит өліп» жатыр ғой. Орталықта отырғандар жаңағы сөздерге иланып қалған сияқты.
–Арыз жазғандар кім екен, білдіңіз бе?
– Олардың кім екені былай да белгілі емес пе? – деп Ілекең терең тыныс тартты. – Өздерінен басқаға болсын демейтін, сол баяғы өзің білетін топтың адамдары… (Қабдеш Жұмаділов, «Таңғажайып дүние» ғұмырнамалық романынан. Олардың кім екенін ғұмырнамалық романды оқып отырып, білуге болады).
Бұған біздің алып-қосарымыз жоқ.
Сол ит тірлік, аяқтан шалу, ор қазу әлі күні жалғасуда.
Ел боламын дейтін ел бірін-бірі батырым деуші еді.
Бізде бәрі керісінше. Өкінішті.
