Қазақстанда әлеуметтік төлемдер мен базалық зейнетақыларды есептеу стандарттарын қайта қарау туралы петиция басталды. Қазақстан үкіметіне жолдаған үндеу авторы Азамат Әсетов еліміздегі ең төменгі күнкөріс деңгейінің (ЕКД) қазіргі бағамен және өршіп тұрған инфляциямен ақылға қонымсыз төмен екенін айтты.
ЕКД-ге тікелей тәуелді жәрдемақылардың өсуі инфляцияға ере алмайды. Әлеуметтік төлемдер қағаз жүзінде ғана өседі, ал сіз жүзінде ақша көбеймейді. Өтінішті жасаушы шенеуніктерден ЕКД анықтау әдістемесінің өзін қайта қарап, ең төменгі жалақыны 2024 жылдан бастап 80 мың теңгеге дейін көтеруді талап етеді.
Finprom.kz редакциясы петиция авторының Қазақстанның әлеуметтік саясатындағы ең төменгі күнкөріс деңгейінің рөліне қатысты сынының қаншалықты объективті екенін тексеруді жөн көрді. Соңғы бес жылдағы ЕКД динамикасын және ең төменгі жалақыны (ЕТЖ) салыстыра отырып, біз ЕКД-нің тіпті ең төменгі жалақыдан қаншалықты артта қала бастағанын көрдік. Төрт жыл бұрын бұл көрсеткіштер бірдей болды және бірдей қарқынмен өсті. 2019 жылдың қаңтарынан бастап ең төменгі жалақы ең төменгі күнкөріс деңгейінен «ажыратылды», бұл көрсеткіш тек еңбек нарығының көрсеткішіне айналды. Сол уақыттан бері Қазақстанда ең төменгі жалақы нарықтық механизмдерге сәйкес емес өсуде, ең төменгі жалақы инфляциялық процестер мен еңбек өнімділігін есепке алмай, үкіметтің шешімімен көтерілді.
Бұл шешім экономикалық масыл деп аталатындарды — жәрдемақы алушыларды — жұмыс істейтін халықтан ажыратты. Мысалы, 2019 жылы ең төменгі жалақы бірден 50,3%, 42,5 мың теңгеге дейін, содан кейін екі жылдан кейін ғана тағы 41,2%, ал 2023 жылы қосымша 16,7% өсті. Биыл 1 қаңтардан бастап Қазақстанда ең төменгі жалақы 70 мың теңгеге дейін өсті. Осы жылдар ішінде ең төменгі күнкөріс деңгейі болжамды өсіп отырды. Дегенмен жыл сайынғы өсім әлдеқайда аз еді. 2019 жылы ЕКД 5%, бір жылдан кейін тағы — 10%, 2021 жылы — тағы 5% өсті. Соңғы екі жылда өсім сәйкесінше 9% және 8,5% болды. Нәтижесінде, 2023 жылдың 1 қаңтарында ең төменгі жалақы мен ең төменгі күнкөріс деңгейі арасындағы айырмашылық 1,7 есеге жетті.
Базалық зейнетақы төлемінің деңгейі (ынтымақты зейнетақымен шатастырмау керек), мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар мен атаулы әлеуметтік көмек Қазақстандағы ЕКД-ге байланысты екенін атап өткен жөн. Көп балалы отбасыларға, баланың туылуына байланысты, жұмыссыздарға 1,5 жасқа дейін бала бағуға, мүгедек бала асраушысына, АӘК алушының кепілдендірілген әлеуметтік пакетін есептеу кезінде АЕК көлемімен есептеледі.
«Ең төмен әлеуметтік стандарттар және олардың кепілдіктері туралы» заңдағы анықтамасы бойынша ең төменгі күнкөріс деңгейі тұтыну қоржынына байланысты. Ол өз кезегінде инфляцияға байланысты. Әлеуметтік стандарттарды бағаның нақты өсуінен алшақтығы туралы айтатын болсақ, петиция авторы дұрыс айтады.
Соңғы бес жылдағы тұтынушылық инфляция мен әлеуметтік көрсеткіштерді салыстыру 2021 жылдан бастап азық-түлік және азық-түлік емес тауарлар мен қызметтер бағасының әлдеқайда жылдам өскенін көрсетеді.
Бұл диаграммада анық көрінеді: инфляция сызығы индекстеу деңгейінен жоғары. Сол кезеңде, яғни екі жыл бұрын ең төменгі күнкөріс деңгейінің өсімі 5% шегінде болса, инфляция 8,4%-ға жеткен. Былтыр ЕКД 9%, ал тұтынушылық баға бірден 20,3% өсті. Биыл да жағдай бұдан жақсы емес: 1 қаңтардан бастап жәрдемақы 8,5% өсті, ал мамырдағы инфляция қазірдің өзінде 15,9%-дан асты. Сондықтан билік биылғы жылы төлемдерді тағы да индекстеу туралы шешім қабылдады. 1 шілдеден бастап кейбір жәрдемақы түрлері тағы 14,5% өседі.
Ең төменгі күнкөріс деңгейіне оралайық, бұл бір адам азық-түлік пен азық-түлік емес тауарлардың ең төменгі мөлшерін сатып алатын ақшалай табысқа тең. 2023 жылы мұндай тұтыну себетінің мөлшері 40,6 мың теңге деңгейінде анықталды.
Мұндай қоржынның құрамын анықтау әдістемесінде тағамды тұтынудың ғылыми негізделген нормалары қолданылады. Оларды тым төмен деп айтуға болмайды. Орташа қазақстандықтың өнімді тұтынуының нақты көлемімен салыстырғанда кейбір позициялар бойынша норма жоғары. Мәселен, былтыр қазақстандықтар 73 кило пайдалы жеміс ала алған. Ал бірақ әр адам жылына 132 кило жеміс жеуі керек. Біз сондай-ақ көкөністерді екі есе көп жеуіміз керек, 77,6 кило орнына 149 кило.
Тағы бір жайт, бұл ең төменгі нормалар атаулы әлеуметтік көмек пен жәрдемақыларды негізгі алушылар — Қазақстанның аз қамтылған тұрғындарының азық-түлік тұтынуының нақты нормаларынан өте алшақ. Халықтың әртүрлі топтарының кірістері мен шығындарының теңсіздігін анықтау шеңберінде ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының сарапшылары ең кедей азаматтардың 10% тобы үшін азық-түлікті тұтыну деңгейі бойынша есептеулер жүргізеді. Шын мәнінде, олар ең төменгі азық-түлік себетінен екі есе, тіпті үш есе төмен. Мәселен, бұл топтағылар жылына белгіленген 78,4 кило еттің орнына 42,9 кило ет өнімдерін, 14 кило балықтың орнына 7 кило ғана балық тұтынады. Бұл көкөністерге, жемістерге, сүт өнімдеріне, тәттілерге де қатысты.
Петиция авторы ғана емес, депутаттар да ЕКД есептеу әдістемесіндегі сәйкессіздіктерге, сондай-ақ халықтың кедейшілігіне қатысты жағдайға назар аударуға тырысты. Парламент мәжілісінде ҚР жаңа әлеуметтік кодексіне арналған үкімет сағатында 7-ші шақырылымның депутаты Жәмилә Нұрманбетова еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Тамара Дүйсеноваға осындай сауал қойды.
«Кодекс ескірген және негізсіз әлеуметтік параметрлерді пайдаланады. Тәуелсіздік қарсаңында енгізілген айлық есептік көрсеткішті пайдалану жалғасуда. Иә, бұл жоспарлауға ыңғайлы болуы мүмкін, бірақ АЕК экономикаға да, жалақыға да қатысты емес. Ең төменгі күнкөріс деңгейінің мәні шындықтан артта қалды. Азық-түлік инфляциясы 20%-ға жетті. Яғни, зейнетақы мен жәрдемақыны есептеу үшін белгіленген ең төменгі күнкөріс деңгейі енді азаматтарды тиісті әлеуметтік төлемдермен қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді», — деді депутат министрге.
Ведомство басшысы шынымен де кедейлік шегін анықтау және аз қамтылған азаматтарға атаулы әлеуметтік көмекті есептеу әдістемесін өзгертудің уақыты жеткенін мойындады. Бұл көрсеткішті ең төменгі күнкөріс деңгейінен «ажырату» және оны орташа табысқа байланысты анықтау ұсынылады. Бірақ бұл бірден емес, екі жарым жылдан кейін ғана жасалады. Еңбек министрлігінің бұйрығына сәйкес, 2025 жылдың 1 қаңтарынан бастап ұлттық кедейлік шегі орташа табыстың 50%-на тең болады.
Жәрдемақылардың басқа түрлеріне келетін болсақ, жаңа әлеуметтік кодексте оларды есептеу әдістемесін айтарлықтай қайта қарау немесе ең төменгі күнкөріс деңгейін қайта есептеу туралы ештеңе айтылмаған.
