2022 жылғы 20 қарашада кезектен тыс президент сайлауы өтеді. Азаматтардың арасында сайлауға бірінші рет қатысатын немесе ережелер, құқық және міндеттерімен толық таныс еместер бар. Сол себепті сайлауға қатысты маңызды сұрақтардың жауабын ұсынамыз.
Сайлау учаскесінің мекен-жайын қалай білуге болады?
Біріншіден, сіз сайлау учаскелерін «ЖСН бойынша сайлау учаскесін іздеу» ақпараттық сервисі арқылы, сондай-ақ байланыс операторларының смс-тарату арқылы келіп түскен call-center қысқа нөмірі арқылы білуің
Екіншіден, сіз бұл ақпаратты учаскелік сайлау комиссиясынан тұрғылықты мекен-жайыңызды айту арқылы білуіңізге болады.
Үшіншіден, сіз Kaspi.kz және Halyk қосымшаларынан да білуге мүмкіндігіңіз бар.
Тізімде мекен-жайым дұрыс көрсетілмесе, не істеймін?
Қате комиссиядан болса, оны өздері түзеуі керек. Ең әуелі сіз комиссияға қатені байқағаныңызды айтып, хабарласуыңыз керек. Қате дауыс беру күніне дейін анықталса, өтінішіңіз бір тәулік ішінде қаралады. Ал дауыс беру күні анықталса, 2 сағат (дауыс беру уақыты аяқталғанға дейін) ішінде қаралады. Қате анықталғаннан кейін түзету дереу енгізіледі. Комиссия сіздің өтінішіңізді орындаудан бас тартса, жоғары тұрған комиссияға өзіңіз немесе учаскедегі бақылаушылармен бірге шағым түсіруге құқыңыз бар.
Басқа қалада тұрсам, не істеймін?
Сайлаушылар тізіміне белсенді сайлау құқығы бар Қазақстан Республикасының барлық азаматы енгізіледі. Сайлаушылар тізімімен дауыс беру күніне 10 күн қалғанда, тұрғылықты жері бойынша өзінің учаскелік сайлау комиссиясында танысуға болады. Сайлаушы өзін жаңа тұрғылықты жері бойынша сайлаушылар тізімінен таба алмаса, онда ол сайлау комиссиясының учаскесіне сайлаушылар тізіміне енгізу туралы өтінішпен жүгіне алады.
Дауыс беру күні 18 жасқа толсам, сайлауға қатыса аламын ба?
Дауыс беру күні 18 жасқа толған сайлаушы сайлауда дауыс беруге құқылы.
Сайлаушы қандай да бір себептермен сайлаушылар тізіміне енгізілмесе, онда комиссия белсенді сайлау құқығы бар тұрғылықты жері бойынша тіркелген сайлаушыны сайлаушылар тізіміне енгізу туралы дереу шешім қабылдайды.
Қандай жағдайда сайлау комиссиясы мүшесін үйге портативті дауыс беру жәшігімен шақыра аламын?
Сайлау күні маңызды себеппен, мысалы қатты ауырып, учаскеге келе алмасаңыз, комиссия үйіңізге барады. Алайда азамат сайлауға дейінгі 12 сағат бұрын жазбаша өтініш беруі керек.
Мүгедектігі бар адамға бюллетень толтыруға көмектесе аламын ба?
Сіз бюллетеньдерді өз бетінше толтыра алмайтын адамдарға (сайлаушыларға) көмектесе аласыз. Сайлаушы сізге сенсе, дауыс бергеннен кейін сіздің фамилияңыз бюллетень алу үшін сайлаушы қолының жанында сайлаушылар тізіміне енгізіледі.
Бұл жағдайда сіз:
- сайлау комиссиясының мүшесі;
- жергілікті өкілді немесе атқарушы органның лауазымды адамы;
- кандидаттың сенім білдірілген адамы;
- журналистерге-бұқаралық ақпарат құралдарының өкілі;
- тіркелген байқаушының қатысуымен жүзеге асырылады тиісті сайлау комиссиясында болмауыңыз керек.
Үміткерлер туралы сенімді ақпаратты қайдан табуға болады?
Кандидаттар туралы объектив, құжатталған және тексерілген ақпаратты учаскелік сайлау комиссиясының ақпараттық стендінен көре аласыз. Сонымен қатар, бұл ақпаратты тиісті сайлау комиссиясының интернет желісіндегі ресми сайтынан білуіңізге болады.
Мен басқа бөлімшеде дауыс бере аламын ба?
Иә. Егер сіз сайлау күні басқа елді мекенде болуды жоспарласаңыз, онда Сізге алдын ала, 2022 жылғы 19 қарашада сағат 18.00-ге дейін сайлау учаскесіне хабарласып, дауыс беру құқығына сырттай куәлік алу қажет. Осы құжатпен сіз басқа елді мекенде дауыс бере аласыз. Сонымен қатар, бір елді мекен шегінде басқа учаскеде дауыс беруге болмайды.
Мен шетелдемін. Сайлауда қалай дауыс беремін?
Дауыс беру үшін сіз тұрған шет мемлекеттегі сайлау комиссиясының учаскесіне жүгінуіңіз керек. Учаскелердің мекенжайларын ҚР СІМ сайтынан табуға болады. Өзімен бірге Қазақстан Республикасы азаматының жарамды паспорты болуы қажет.
Жүргізуші куәлігі бойынша дауыс беру бюллетеньдерін ала аламын ба?
Жоқ. Қазақстан Республикасы азаматы екеніңізді растайтын жеке куәлік не паспорт арқылы ала аласыз. Заңға тәуелді актіде түпнұсқа жеке куәлікті ауыстыра алатын цифрлық құжат жеке куәлігі көзделген. Бұл жағдайда сіз EGOV mobile, Kaspi.kz және Halyk қосымшаларында цифрлық жеке куәлікті көрсете аласыз.
Бюллетеньді өзгеге көрсетуге бола ма?
Заң сайлаушының бюллетеньді кабинадан дауыс беру жәшігіне қалай апаруы керектігін реттемейді. Алайда, екі тармақты ұмытпауымыз керек.
Біріншіден, Қазақстан Республикасында дауыс беру құпия. Бұл сізден толтырылған бюллетеньді көрсетуді талап етуге ешкімнің құқығы жоқ дегенді білдіреді. Кімде-кім бұл тыйымды бұзса, ол жауапқа тартылуы мүмкін.
Екіншіден, дауыс беру күні сайлау алдындағы үгіт-насихатқа тыйым салынады, оның нысандарының бірі кандидаттардың қайсысы үшін дауыс бергеніңіз туралы хабарламаны қоса алғанда, сайлаушының қалауын білдіру болып саналады. Демек, толтырылған бюллетеньді көрсету сайлау науқаны ретінде қарастырылуы мүмкін. Бұл үшін сіз әкімшілік жауапкершілікке тартыла аласыз. Сондықтан толтырылған бюллетеньді ешкімге көрсетуге болмайды, ол үшін бүктеп, бүктелген күйде алып жүру жақсы.
Сайлау учаскесінде құқықбұзушылық байқасам, қайда хабарласамын?
Қазақстан Республикасының орталық сайлау комиссиясына немесе аумақтық сайлау комиссиясына, құқық қорғау органдарына (бірінші кезекте-прокуратураға) шағым жазуға болады.
Фамилиям дауыс беру тізімінде жоқ. Мен қалай дауыс беремін?
Сайлау учаскесінің аумағында сіздің тұрғылықты жеріңіздің (тіркелуіңіздің) болу фактісін растайтын құжат (паспорт немесе оны алмастыратын құжат) болған кезде сайлаушының сайлаушылар тізіміне енгізіледі. Егер сіздің құжатыңыз да сайлау учаскесінің аумағында тұру фактісі расталмаса, онда сізді сайлаушылар тізіміне енгізуге құқығы жоқ. Дауыс беру үшін учаскелік комиссияға негізделген мәлімдеме жазу керек. Сіз сондай-ақ жоғары тұрған сайлау комиссиясына жүгіне аласыз.
Дауыс беру үшін екі адам бір кабинаға кіруге бола ма?
Заң бойынша дауыс беру құпия болуы керек. Бұл дегеніміз, ешкім, тіпті жұбайы немесе жақын досы да толтырылған сайлаушылар бюллетенін көрмеуі керек. Алайда, бұл ережеден жалғыз ерекшелік бар: егер сайлаушының бюллетеньді өз бетінше толтыруға мүмкіндігі болмаса (әдетте, бұл қарт адамдар, көру қабілеті нашар адамдар), ол басқа сайлаушының көмегін пайдалануға құқылы. Алайда
- сайлау комиссиясының мүшелерін;
- жергілікті өкілді немесе атқарушы органның лауазымды адамдарын;
- кандидаттың сенім білдірілген адамдарын;
- журналист — бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдерін;
- тиісті сайлау комиссиясында тіркелген байқаушыларын қоспағанда.
Сайлауда дауыс бермеуіме бола ма?
Сайлау құқығы – міндет емес, Қазақстан Республикасы азаматтарының конституциялық құқығы. Сондықтан дауыс беруден бас тартқаны үшін жауапкершілік (жаза) қарастырылмаған.
