Соғыс уақытындағы тәуекелдер мен қауіптер тек қауіп-қатер ғана емес, сонымен бірге жаңа мүмкіндіктерді де тудырады. Белгілі саясаттанушы Досым Сәтбаевтың айтуынша, Орталық Азия елдері Украинада болып жатқан оқиғалардан сабақ алып, бірігуі керек.
Толығырақ:
Украинада соғыс басталғаннан кейінгі геосаяси шиеленістің өсуі аясында Орталық Азия елдерінде жаңа қауіп-қатерлер ғана емес, сонымен қатар бірнеше «мүмкіндіктер терезелері» пайда болды.
Біріншіден, Орталық Азия шеңберінде неғұрлым тығыз өңірлік кооперацияны жеделдету.
Бұл ретте Қазақстан мен Өзбекстан Еуропалық Одақ шеңберінде Германия мен Францияның аналогы бола отырып, осындай кооперацияның локомотивтері мен лоббистері рөлін атқара алар еді. Бірақ бұл жерде ОА елдерінің бизнес-қауымдастығын өңірлік кооперацияның қозғалтқыш күші ретінде пайдалану қажет.
ОА елдерінің өзара тығыз қарым-қатынасының негізі ретінде су-энергетикалық консорциумды құру мәселесін алуға болар еді, өйткені Орталық Азия үшін геосаяси сын-қатерлер экологиялық тәуекелдермен және болашақ су тапшылығымен тікелей байланысты.
Шекара маңындағы сауда-экономикалық хабтар желісін дамыту және адамдардың, тауарлар мен қызметтердің қозғалысын жеңілдететін шекара құру қажет.
Қазақ-өзбек шекарасында Халықаралық өнеркәсіптік кооперация орталығының «Орталық Азия» атты жобасы жүзеге асырылуда. Қазақ-қырғыз шекарасында да Индустриялық сауда-логистикалық кешен құрылмақ. Ал Түркіменстанмен бірлесіп астық терминалын салу жоспарланып отыр.
Сондай-ақ, сенімділікті арттыру құралдарының бірі – аймақ елдерінің ақпараттық саладағы кооперациясы болуы керек, бұл көршілер аймақ туралы ақпаратты тікелей алу арқылы бір-бірін жақсы білуі үшін қажет, себебі басқа елдердің ақпараттық делдалдары аймақішілік шиеленісті мақсатты түрде ушықтыруға тырысуы мүмкін.
Екіншіден, Ресейдің жаһандық көлік байланыстары жүйесінен тыс қалуы жағдайында Орталық Азияның Еуразияның маңызды көлік-логистикалық торабы ретінде қалыптасуы.
Үшіншіден, жаңа инвесторларды тарту.
Төртіншіден, басқа елдерден адами капиталды тарту.
Бесіншіден, әлемдік экономика тұрғысынан Орталық Азия баламалы энергия көздері мен энергияны үнемдеу технологияларын сынау және әзірлеу мақсатындағы инновациялық технологиялар мен стартаптарды қолдауда маңызды орын иеленуі мүмкін, осылайша жаңартылатын энергетиканы дамытудағы Кремний алқабының аналогына айналады, және де бұл әзірлемелерді экспорттап, осы перспективалық сегменттегі ғылыми-техникалық патенттердің санын арттырады.
Бірақ бұл үшін ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық әзірлемелерге жұмсалатын шығындарды едәуір арттыру қажет, ал бұл адами капиталдың қатысуынсыз өз маңызын жоғалтады.
Тіпті кішігірім Израиль немесе Оңтүстік Кореяның өзі ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға ЖІӨ-нің 4%-дан астамын жұмсайды. Ғылыми шығындар бойынша әлемдік көшбасшылар тізімінде ЖІӨ-нің 3%-дан астамын ҒЗТКЖ-ға жұмсайтын Швеция, Жапония және Австрия бар. Мұның себептерінің бірі – бұл елдердің көпшілігінде мұнай, газ және бүкіл Менделеев кестесінің элементтері жоқ.
Алтыншыдан, Орталық Азияның экологиялық өнім өндіруге баса назар аудара отырып, елдің агроөнеркәсіптік кешенін жаңғырту және дамыту арқылы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі маңызды жаһандық қатысушыларының бірі ретінде жайғасуы.
Бұл тауаша басқа елдердің ауыл шаруашылығына қатты әсер ететін климаттық өзгерістердің себебінен, сондай-ақ планета халқының демографиялық өсуіне байланысты да жыл сайын маңыздырақ бола түседі.
Жетіншіден, қорғанысты әртараптандыру.
Украинадағы жағдайды қазір барлық елдердің әскери талдаушылары зерттеп жатыр, өйткені белгілі бір әскери доктриналардың тиімділігі мен әскерлердің күшін, ХХІ ғасырда заманауи соғыс әрекеттерін қалай жүргізу немесе жүргізбеу керектігін тек соғыс кезінде ғана тексеруге болады. Мұны басқа ешкім айта алмайды.
Бұл соғыс Ресей әскері мен қару-жарақтарының жауынгерлік күші, сондай-ақ Ресейдің әскери тактикасы мен стратегиясының тиімділігі туралы мифті әлдеқайда жойып жіберді. Бұл Ресейдің әскери серіктес ретіндегі беделі үшін айтарлықтай соққы болды.
Қазақстан мен Өзбекстан үшін мұның бәрі де тез өзгеретін шындықты ескере отырып, әскери реформаны және армияны жаңғыртуды неғұрлым тиімді жүргізу үшін маңызды кейс болып табылады.
Бұл орайда Орталық Азия, Әзірбайжан және Түркия елдеріне ресейлік қару-жарақты жеткізуге тәуелділігін біртіндеп төмендете отырып, заманауи қару-жарақты әзірлеу мен өндірудегі өзара әрекеттестікті күшейтуі керек деп санайтын белгілі Әзірбайжан әскери талдаушысы Агиль Рустамзадемен келісуге болады.
Ресейге немесе Қытайға Қазақстан мен Өзбекстанның посткеңестік кеңістіктегі ұстанымын нығайтуы, олардың Орталық Азиядағы тығыз өңірлік өзара іс-қимылдың өзегі ретінде қалыптасуы, және жалпы Түркі мемлекеттері Ұйымының геосаяси рөлін нығайтуы ұнайтыны екіталай екені түсінікті.
Бірақ Орталық Азияның жаһандық және өңірлік шиеленісі аясында халықаралық сахнада өзінің өңірлік өзін-өзі сәйкестендіруін жаңарту қажет. Сайып келгенде, АҚШ та, Ресей де, Қытай да, ЕО және басқа геосаяси ойыншылар да біздің аймақта ойын бастағанда әрқашан өз мүдделерін алға тартады. Бұл ойында кім болатынымызды тек өзіміз шешуіміз керек. Сарбаздар немесе ойыншылар.
Ойыншы болу үшін аймақты дамыту мақсатында туындаған тәуекелдерді азайтып, пайда болған «мүмкіндіктер терезелерін» жіберіп алмай, өз күніміздің тәртібін өзіміз жасауымыз керек, және де өз ережелерін міндеттемей, тек бізге көмектесуге дайын тең серіктестерді тарту қажет».
