Елдегі көп жылыжай банкроттықтың алдында тұр.
Соңғы бір жылда Қазақстанда пайдаланылатын жылыжайлардың ауданы 18,1% қысқарды. Мұндай нысандардағы 1,5 мың гектарға жуық жердің іс жүзінде 1,2 мың гектарына ғана көкөніс, көшет және гүл өсірілді. 270,5 гектар аумақты құрайтын кешендер не бұзылмаған, не пайдаланылмаған, бос тұр.
Көбіне фермерлік жылыжай көлемі азайғаны байқалады. 2022 жылы — 210,3 гектарға азайып, 24,7% қысқарды. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының ірі өнеркәсіптік жылыжайлары да пайдаланылатын аумақты қысқартты. Рас, мұнда көп азайған жоқ, 43 гектар немесе 16,4% ғана.
Бұл жағдай, тиісінше, жылыжай көкөністерінің жалпы өнімінің нәтижелеріне де әсер етті. 2022 жылы жабық қияр мен қызанақтың жалпы өндірісі небәрі 182,4 мың тоннаны құрады, бұл жылыжай фермерлері 256,5 мың тонна өнім жинаған 2021 жылмен салыстырғанда үштен бірге дерлік аз.
Қазақстандағы жылыжай көкөністерінің негізгі жеткізушісі оңтүстік өңірлер. Климаттық жағдайларға байланысты олар үшін қысы қатты болатын солтүстік пен шығысқа қарағанда жабық кешендерде егін өсіру арзанырақ. Түркістан, Алматы, Жамбыл облыстары мен Шымкент қаласы қазақстандық базарлар мен дүкендердің сөрелеріндегі барлық жылыжай көкөністерінің 76,3%-ын қамтамасыз етеді. Түркістан облысының шаруашылықтары көш бастап тұр.
Бұл 2022 жылғы қорытындылар. ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының мамандары келесі жылдың басында фермерлердің 2023 жылға арналған жұмысының жобасын жасайды. Бірақ болжам қазіргіден де жаман. Өткен қатты қыстан кейін оңтүстікте бұрын-соңды болмаған аяз болғанда оңтүстік өңірлердегі көптеген жылыжай шаруашылықтары орасан шығынға ұшырады. Парламент мәжілісінде өткен үкімет сағатында сөйлеген Түркістан облысы және Шымкент қалалық жылыжайшылар мен бағбандар қауымдастығының өкілі Сәкен Қаныбеков оңтүстікте қазір жылыжай шаруашылығының 90%-ның банкротқа жақындап қалғанын айтты.
Өткен қыста оңтүстік диқандарының басты мәселесі көмір болды. Қыста ауа температурасы минус 30 градусқа дейін төмендеген кезде көптеген жылыжайларда жылытуға отын жетпей қалды. Жылыжай сияқты көкөніс өсірудің тәуелді түрі үшін температураны бірнеше күнге дейін төмендету бүкіл маусымдағы еңбекті зая кетіреді. Ондаған тонна піспеген тоңазытылған қызанақты шаруалар босқа лақтырып тастады.
Дегенмен, жанармайдың тапшылығы мен қымбаттығы Қазақстандағы жылыжай бизнесін дамытуға кедергі келтіретін көптеген тармақтардың бірі ғана. Оңтүстік өңірлердегі жылыжай өсірушілер қауымдастығының мамандары бес жылдан астам уақыттан бері Ауыл шаруашылығы министрлігіне, премьер-министрге, ел президентіне осы саланың аянышты жағдайына назар аударуды сұрап хат жазып келеді. Саланың жүйелі проблемалары көкөніс құнының өте жоғары болуына әкеліп соқтырады, ал маусымаралық кезеңде отандық өнім импорттық қияр мен қызанақпен баға бойынша бәсекеге түсе алмайды. Тіпті логистикалық және басқа да экспорттық шығындарды есепке алғанда, көршілес Орталық Азия елдерінің жеткізушілері Қазақстан нарығына төмен бағамен кіреді. Қауымдастық өкілінің пікірінше, коммуналдық тарифтердегі айырмашылық көп болғандықтан, шаруаларымыз бәсекеге қабілетсіз жағдайда жұмыс істейді.
«Мәселен, Түркіменстанда электр энергиясының бір киловаты біздің валютамен есептегенде 7,8 теңге, Өзбекстанда 18 теңге, Шымкент пен Түркістанда 37 теңге тұрады. Газдың мың текше метрі бізде 37 мың теңге, ал Өзбекстанда жылыжайлар үшін 11 мың, Түрікменстанда 2,5 мың теңге тұрады. Бізде барлық шығындардың 50%-ы энергия. Оның үстіне біз импортқа қатты тәуелдіміз — шаруалар тұқым, материал, тыңайтқыштарды шетелден сатып алады. Ал бұл тауарлар соңғы бір жылда 50% қымбаттаған. Соның салдарынан жылыжай шаруашылығының рентабельділігі өте төмен — 12% шегінде», — деді Сәкен Қаныбеков мәжілісте өткен жиында.
Қазақстандық агрономдарды көршілес елдердің кәсіпкерлерімен жартылай болса да теңестіру үшін шаруалар гектарына жылыжайға мемлекет субсидиясын және энергия шығынын ішінара өтеуді енгізуді көптен сұрап жүр. Ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеевтің айтуынша, үкімет жылыжай өсірушілерге мұндай субсидияларды төлеуге дайын, бірақ олар алдымен өндіріс технологиясына сәйкестік сертификатын рәсімдеуі керек.
Әзірге шаруалардың мәселесіне назар аударуға ғана уәде беріледі, ал қазақстандық дүкендердегі жылыжай көкөністерінің қымбаттауы азық-түлік инфляциясынан айтарлықтай асып түседі. Бұл айырмашылық әсіресе қияр бағасының индексі мен азық-түліктің орташа индексін салыстырған кезде байқалады. Жылыжай көкөністерінің «ең жоғары» маусымында — желтоқсаннан наурызға дейін — бұл өнімнің бір килосы 957 теңгеден 1244 теңгеге дейін қымбаттаса, бағаның өсуі 47,5%–56,8% аралығында болды. Бұл ретте жалпы бағаның орташа өсімі 25%-26% аралығында болды.
Маусым аралықта қызанақтың бағасы да килосына 1 мың теңгеден асты, бірақ қиярмен салыстырғанда бұл өнімдердің инфляция көрсеткіштері соншалықты жоғары болған жоқ. Бұл көкөністің қымбаттауы 20%–32% аралығында болды.
