Елде екі елдің азаматтары үшін визасыз режим туралы Қазақстан-Қытай келісімінің жобасын талқылау жалғасуда. Бұл құжат Қытай азаматтары мен Қазақстандағы бизнес үшін заңнамалық кедергілерге қарамастан, қазақстандық қоғамда бұрыннан бар антиқытайлық көңіл-күйдің жаңа толқынына түрткі болды.
Energyprom.kz редакциясы қазақстандық синофобияның құрылымын (яғни, Қытайға, ҚХР азаматтарына және негізінен осы мемлекетке қатысты барлық нәрсеге қарсылық) талдап, ең көп таралған теріс пікірлерді анықтады. Тезистер қазақстандықтардың «Ашық НҚА» порталында осы келісімге қатысты пікірлеріне және әлеуметтік желілер мен мессенджерлерде жария емес топтардағы жазбаларына негізделген. Оң жақ бағанда қолданыстағы заңдардан үзінділер немесе ресми мемлекеттік деректер қорынан талдамалық қорытындылар ұсынылады.
Ең терең және ең эмоционалды қорқыныш — қытайлар Қазақстанға қоныс аударса қазақтар өздерінің ұлтын жоғалтып алу қорқынышы — тіпті синофобияға емес, жалпы ксенофобияға (бөтен ұлттарға теріс көзқарас) айналған. Алайда, бұл қорқыныш бұрыннан бар, бұл туралы ондаған жылдар бұрын БАҚ та жазған. Бірақ эмоцияларды алып тастасақ, объективті түрде не көреміз? Қытай Қазақстанның тәуелсіздігін мойындап, ҚР-мен 30 жыл бойы дипломатиялық қарым-қатынаста болған елдердің бірі. Отыз жылда қытайларды ҚР аумағына жаппай қоныстандыру фактілері немесе әрекеттері болған жоқ.
Қытайдан көшіп келіп, Қазақстан азаматтығын алу үшін ҚХР азаматына елеулі негіздер қажет. Шетелдіктер үшін «ҚР азаматтығы туралы» заң бұл тұрғыда біршама қатал. Сіз Қазақстанда кемінде бес жыл заңды мәртебеде тұруыңыз немесе ҚР азаматына (азаматшасына) некеге тұруыңыз және үш жылдан кейін көк түсті паспортты алуыңыз қажет.
Әрине, Қытайдан Қазақстанға көшіп келушілер бар. Бірақ, ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының деректеріне сүйенсек, Қытайдан көшіп келгендер негізінен этникалық қазақтар, Қазақстанның өзі оларды өз отанына оралуға белсенді түрде шақырады. Қандастарды қолдау үшін арнайы мемлекеттік бағдарламалар әзірленген. Айтпақшы, соңғы бес жылда Қытайдан Қазақстанға тұрақты тұруға көшкендердің саны 7 есе азайған. Егер 2017 жылы елімізге Қытайдан 3 мың азамат келсе, өткен жылдың соңында небәрі 416 адам келген. Оның 398-і қазақ, 4-і қытай.
Бір айта кетерлігі, қандастар көшіп келетін елдердің ішінде Қытай жалғыз ел емес. 2022 жылдың қаңтар–қараша айларындағы деректер бойынша, ҚР-ға 17,9 мың қандас көшіп келді. Этникалық қазақтардың негізгі бөлігі (63,5%) Өзбекстаннан келсе, Қытай азаматтарының үлесі небәрі 8,6%-ды құрады.
Әр жылдары Қазақстанда өткен Қытайға қарсы митингілерде қытайларға жер сатуға тыйым салу туралы ұрандар естілді. Биыл 1 мамырда Алматыда өткен рұқсат етілмеген митингіге қатысушылар да осындай талаптарын жеткізуге тырысты, Қытай азаматтарына жер беру туралы ешқандай негіз болмаса да. Оның үстіне Қазақстанда шетелдіктер жер телімдерін тіпті мұраға алса да, жеке меншігінде ұстауға тыйым салатын заң әлдеқашан қабылданған.
Тағы бір кең тараған жаңсақ пікір Қытай азаматтары елге қоныс аудара бастаса, қазақтар жұмыссыз қала ма деген қорқыныш. Бұл біржақты пікір негізсіз және бұл мүмкіндіктің өзі заңнамалық деңгейде әлдеқашан шешілген. Ішкі еңбек нарығын қорғау мақсатында ҚР-да шетелдіктердің жұмыс істеуіне тыйым салынды.
Ерекшеліктер бар. Жыл сайын ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі (ЕХӘҚМ) шетелдіктерді жұмысқа алғысы келетін компанияларға квота береді. Жылдағы квоталардың жалпы саны 22,3 мыңды құрайды, бұл Қазақстанның жалпы еңбек нарығының 0,24%-ын ғана құрайды. Айта кету керек, жеке кәсіпорындар бұл квоталарды жүйелі түрде пайдаланбайды. Мысалы, 2023 жылдың наурыз айындағы мәлімет бойынша, елде небәрі 14,4 мың шетелдік жұмыс істеген. Оның ішінде 3,5 мың Қытай азаматы болды — шамамен төрттен бірі. Яғни, шетелдік жұмысшылар үшін квота резерві (7,8 мың орын) болғанымен, өтініш берушілер аз.
Қазақстандықтардың келісім жобасы бойынша айтқан пікірлерінен мынаны түсінуге болады: дауыс бергендер талқыланып жатқан өзара визасыз режимді енгізу, шын мәнінде, Қытайға емес, керісінше, Қытайға артық шығын мен құжат жинаусыз Қытайға бара алу үшін тек қазақстандықтарға қажет екенінен хабарсыз. Өйткені дауыс берушілер қарсы шығып отырған Қытай азаматтарына визаны алып тастау туралы шешім былтыр шілде айында қабылданып кеткен.
Бұл сәйкессіздіктің себебін әлеуметтік желілерден іздеу керек, өйткені WhatsApp мессенджерінің жабық топтарында келісім жобасы жарияланғаннан кейін бірден әртүрлі адамдар қытайларға «визасыз режимді» енгізуге қарсы дауыс беруге шақыратын хабарламаларды тарата бастады. Energyprom.kz редакторларында бұл хабарламалардың скриншоттары бар. Наразылық толқынының бастамашылары қытайлықтар үшін визасыз режимнің бір жылға жуық жұмыс істеп жатқанын түсіндірмеді және біз осы уақыт ішінде Қытайдан ешбір ұлттың бері ағылғанын байқамадық.
Мына туралы статистика не дейді? 2022 жылы Қытайдан ҚР қонақүйлеріне тоқтаған келушілер саны 2021 жылғы 17,7 мың адаммен салыстырғанда 45,2 мың адамды құрады. Иә, Қытайдан келетіндер саны 2,5 есе өсті. Бірақ бұл Қазақстанға келетін резидент еместер санының жалпы өсуіне байланысты. Қытай туристер былтыр Қазақстан Республикасына келушілердің жалпы санының 4,9%-ын ғана құраса, 2021 жылы олардың үлесі 5,4%-ды құрады.
Қытайдан келетін туристер санының өсуі барлық елдер ұмтылып отырған үрдіс екенін бөлек атап өтеміз. Себебі қарапайым: Қытай туристері өте көп, олар саяхаттағанды жақсы көреді және турларға көп ақша жұмсайды. БҰҰ-ның Дүниежүзілік туристік ұйымы (ДТҰ) 2018 жылы пандемияға дейін 148 млн Қытай азаматы әртүрлі елдерге барып, 130 млрд АҚШ долларын жұмсағанын айтады. Қазақстан үшін мұндай үлкен клиенттік базаға қол жеткізу туристік бизнестің деңгейін айтарлықтай көтеруге мүмкіндік береді, өйткені біздің еліміздің туристік әлеуеті зор. Ал Қытай азаматтары ДТҰ бағалауына қарағанда, жағажай туризмін емес, ҚР үшін аса маңызды мәдени-танымдық туризмді жақсы көреді. Бұған дейін Қытай туризміндегі үрдістер туралы толығырақ жазғанбыз.
Екі апталық талқылауда келісім жобасы бойынша 756 бет пікірлер жарияланды, олардың көпшілігі теріс сипатта болды. Оның үстіне мұндай бірнеше жүздеген баға бір ғана сөзден тұрады — «қарсымын».
Қазақстандық қытайтанушылар да, ҚХР халықаралық қатынастар мамандары да ҚР-дағы Қытайға қарсы көңіл-күйдің қасақана жайылып жатқанын айтады. Мысалы, Қытай Орталық Қытай педагогикалық университетінің саясат және халықаралық қатынастар мектебінің доценті Фей Чен мұндай диверсиялардың (ҚР-дағы Қытайға қарсы митингілер) артында қазақстандықтарды әдейі үрейлендіріп, жағдайды ушықтыру үшін пайдаланатын өзге елдің күштері тұруы мүмкін деп жазады.
