Қарақалпақстандағы тәртіпсіздіктер күтпеген жағдай болды. Оған Қарақалпақстанды автономиядан және бөліну құқығынан айыратын Өзбекстан Конституциясына ұсынылған түзетулер себеп болды. Орталық Азиядағы қауіпсіздік жөніндегі сарапшы Рустам Бурнашевтың айтуынша, халықтың наразылығының нақты себептері — әлеуметтік-экономикалық блоктағы проблемалар, оған тағы экологиялық апат қосылды.
Қарақалпақстандықтар бөлінуді тіпті ойламаған
— Өзбекстанда митинг басталатынын, биліктің кейінгі реакциясын болжауға болар ма еді? Олар қаншалықты күтпеген болды?
— Кейбір сарапшылар Өзбекстандағы Қарақалпақстанның мәртебесіне қатысты Конституцияға енгізілетін түзетулер наразылық тудыратыны туралы айтқан. Тіпті бұл түзетулердің қаншалықты маңызды және қажет екендігі туралы мәселені де көтерген.
Алайда, наразылық мұндай форма мен пропорцияда болатынын ешкім күтпегені анық
Осыған байланысты қандай да бір негізделген болжамдар пайда болатын болса, олар дереу алдын-алу шараларын қолданар еді деп ойлаймын. Бәлкім, бұл түзетулерді талқыланатындар тізімнен алып тастар ма еді. Бірақ мұндай болжамдар болған жоқ.
— Кейде қоғамдағы наразылық ұзақ уақыт бойы жиналып келеді де, оның шығуына тек бір ғана себеп жеткілікті болады. Бәлкім, бұл осындай жағдай шығар?
— Иә, бұл қандай да бір түрткі, себеп болған шығар. Оның үстіне, менің мәліметтерім бойынша, Қарақалпақстанда Өзбекстаннан бөліну және өзара іс-қимыл нысандарын қайта қарау туралы мәселе тіпті қозғалмаған. Әрине, елден тыс жердегі оппозицияны, шоқты үрлеп жандыруға тырысатын эмигранттарды есептемегенде. Бірақ егер жалпы халық туралы айтатын болсақ, бөліну — бұл бұқараны қозғалысқа итермелейтін идея емес.
Бұл мәселе күн тәртібінде тұрмаған, ешкім осы тақырыпта референдум өткізуді ойламаған
Яғни, бұл халықтың қалауы емес. Бұл жай ғана символ, мәртебесін көрсетудің белгілі бір мүмкіндігі. Наразылықтың нақты себептері басқада жатқан болуы керек және оларды анықтау және мұқият талдау үшін байыпты зерттеулер жүргізу керек – Қарақалпақстанда адамдар қалай өмір сүреді, оларды не алаңдатады? Сырттан бірден айту қиын.
Нақты себептер әлеуметтік-экономикалық жағдайға байланысты деген пікір жиі естіледі, бірақ мен бұл бағалауға жиі қосыламын. Сонымен қатар, бұл аймақта экологияға байланысты қиындықтар бар, Аралға байланысты нағыз экологиялық апат аймағы бар. Алайда, мен қайталаймын, әзірге бұл менің жеке қабылдауым. Барлығын нақты түсіну үшін адамдардың көзқарастарын зерттеу керек.
Депутаттар халық мүдделерін түсінбеді
— Не припомню, чтобы кто-то говорил об Узбекистане как о «клубке проблем». Наоборот, считалось, что там все довольно спокойно. Получается, это было ошибочное мнение? Все это время внутри происходили некие незаметные, но неприятные процессы? Или может вообще кто-то со стороны «подогрел» ситуацию?
— Өзбекстан туралы біреу-міреу «проблемалар жиынтығы» деп айтқаны есімде жоқ. Керісінше, онда жағдай тұрақты деп есептелді. Бұл қате пікір болғаны ма? Ел ішінде сыртқа көрінбейтін, жағымсыз процестер жүріп жатқан болды ғой? Немесе, бәлкім, біреу сырттан «қыздырды» ма?
— Кейбір наразылықтар бұрыннан жинақталып келе жатты деп ойлаймын,
мұның негізі сол әлеуметтік-экономикалық және экологиялық проблемалар
Республика тұрғындарының өздері қосымша факторларды көрсетуі әбден мүмкін. Міне, осындай қызу жағдайда қандай да бір импульс жүріп өтеді де, жарылыс болады. Қаңтар айында Қазақстанда да біз соған куә болдық. Ай өте тыныш басталды, жұрт карантиннен шықты, жағдай қалыпты болып көрінді. Сөйтіп, газ бағасының күрт өсуі күтпеген салдарға әкелді.
Сондықтан Өзбекстандағы жағдайды біреу арнайы қоздырды деп айту менің көзқарасым бойынша дұрыс емес. Бұл жалпы жинақталған проблемалармен, халықтың үкімет жұмысының динамикасын қабылдауымен және азаматтарды тыңдауға қаншалықты дайын екендігімен байланысты процесс.
Бұл жағдайда шын мәнінде парадоксалды жағдай болды, өйткені түзету тәртібі парламенттік құрылымдар арқылы өтті. Қарақалпақстан, айтпақшы, парламенттік республика және Конституцияға өзгерістер енгізу жөніндегі комиссияның орынбасарларының бірі — парламент басшысы.
Қолданыстағы заңнама бойынша елдің негізгі заңына түзетулер енгізу парламенттің айрықша құзыреті болып табылады. Нәтижесінде: түзетулер ұсынылады, комиссия оларды қарайды, қабылдайды және парламентке енгізеді, ол да оларды қабылдайды, содан кейін бүкілхалықтық талқылауға шығарады, ал ол митингілермен аяқталды.
Бұл ненің белгісі? Депутаттардың халық мүдделерінен қаншалықты алыс екендігінің және олардың өзара іс-қимылы мен байланысы қаншалықты әлсіз екендігінің
Олар бұл түзетулерді енгізу халықтың осынша қатаң реакциясын тудыратынын түсінбеді.
— Ал өзбек билігі, атап айтқанда Шавкат Мирзиеев ымыраға келуге қаншалықты дайын, олар келісімге қаншалықты қабілетті?
— Егер Мирзиеев туралы айтатын болсақ, бұл түзетулер парламент арқылы өткендіктен, Өзбекстандағы президенттік билік тармағы де юре мүлдем алшақ. Президент оларды бүкілхалықтық талқылауға шығаруды ұсынды. Сондықтан атқарушы органдар үшін ешқандай ымыраға келу туралы сөз қозғалмайды, өйткені бұл олардың бастамасы да, қателігі де емес. Қазір бұл мәселені тиімді шешу мәселесі тұр.
Сонымен қатар, шешімдер тез және тиімді қабылданып жатқанын көреміз. Мирзиеев бірден Нөкіске келді (Қарақалпақстанның астанасы), онда республика басшылығымен де, халық өкілдерімен де кездесті. Ол сондай-ақ Қарақалпақстан мәртебесіне қатысты наразылық тудырған барлық түзетулерді алып тастауды ұсынды.
Иә, жағдайды қалыпқа келтіру үшін төтенше жағдай енгізді, бірақ менің түсінуімше, қазір қақтығыс базасын азайту үшін байыпты және жедел шаралар қабылданады. Яғни, бұрынғыдай жоспарлы режимде емес, жедел түрде инфрақұрылымды дамыту мәселелері қаралуы әбден мүмкін. Экологиялық қысымды төмендету және т.б. туралы сұрақтар қойылады. Яғни, халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсарту бойынша шаралар қабылдана бастайды.
