Жеке тұлғалардың банкроттығы туралы заң қалай жұмыс істейді? Сарапшы қарызды есептен шығарудың егжей-тегжейлері мен нұсқаларын түсіндірді.
Танымал экономист Алмас Чукин жеке тұлғалардың банкроттығы туралы жаңа заңның егжей-тегжейін талдады. Сарапшы барлық нұсқа мен мүмкіндіктерді сабырлы түрде бағалап, дұрыс пайдаланған жағдайда несие оң заряды бар экономикалық құрал екенін атап өтті.
Толығырақ:
«Қазақстанда миллиондаған адам өте қиын жағдайға тап болды. Жаңа заңға сәйкес, жақын арада қаржылық жағдайы күрделі азаматтарымыз үш мүмкіндікті пайдалана алады.
Соттан тыс банкроттық
Бұл нұсқа қарызы 5,5 млн теңгеден аз адамдарға қолжетімді. EGov арқылы олар арнайы форма бойынша өтініш бере алады. Мемлекеттік органдар борышкерді мүлікті шығару бойынша тексереді, несие берушілер де берілген ақпаратты тексере алады, егер ешқандай себеп табылмаса, адам банкрот деп жарияланады және оның қарызы жойылады. Несие берушілер борышкерге қойылатын барлық талаптарын тоқтатады.
Ерікті түрде өзін банкрот деп жариялаудың осы процедурасынан өту құқығына ие болу үшін борышкер соңғы 12 айда несие бойынша төлем жасамауы және мүлкі болмауы керек. Немесе адамның бес жыл бойы өз қарызына қызмет етпегені жеткілікті.
Қаржы министрлігінің бағалауы бойынша, елде мұндай 1 040 000 адам бар. Осы процедурадан өткеннен кейін, бес жылдан соң олар экономикалық өмірді жаңа парақтан бастай алады, бірақ осы кезеңде олар жаңа несие ала алмайды.
Кредитор және борышкер шарты
Бұл процедурадан басқа, бес миллионнан астам қарызы бар адамдар үшін тағы екі әдіс жақсы жазылған. Сонымен қатар, «төлем қабілеттілігін қалпына келтіру процедурасы» мүлдем жаңа және өте маңызды. Осы процедура бойынша тараптар – несие беруші мен қарыз алушы – қарызды бес жылға дейін өтеу процесі туралы келісе алады. Несие беруші әртүрлі жеңілдіктер бере алады. Қарыз алушы жаңа төлем кестесін алады.
Бірақ ең бастысы – мүлікпен жұмыс істеуде икемділік пайда болады. Мысалы, адамның кепілге қойылған үлкен үйі бар және ол шағын пәтерге көшуге келіседі. Банк бұл процеске кірісіп, кепілді алып тастайды, жаңа нысанды кепілге алып, айырмашылықты қарызды өтеуге алады. Немесе «Лэнд Крузерден» «Нексияға» ауысады… Нәтижесінде қарызы өтеліп, адам банкрот мәртебесін алмауы мүмкін.
Сот арқылы қарызды өтеу
Сот арқылы банкроттық (40 000 адам) процедурасы да нақтыланған, бірақ ондағы басты жаңалық – борышкердің мүлікті сатуға белсенді қатысуы. Ең назар аударарлық тұсы, егер сатылған мүліктің құны қарыздың барлық қалдығын жаба алмаса да, ол өтелген болып саналады.
Бірақ бұл процедурада күмәнді «бомба» бар – сот қарыз алушының соңғы үш жыл ішінде мүлікті сату бойынша мәмілесіне қарсы шығуға құқылы. Кейбір арам пиғылды борышкерлер өз адамдарына мүлікті төмен бағамен жалған сатады. Енді артқа шегініп, осы мәмілелерді бұзуға мүмкіндік бар. Ал егер мүлікті кенеттен шұғыл сату қажет болып, сатып алушы жалған емес, шынайы болса ше? Осы қауіптің пайда болуына байланысты мұндай пәтерлердің құны төмендетіледі және бұл борышкерлердің жағдайын одан әрі нашарлатады.
Күңіренген өмір
Әзірге объективті түрде қиындыққа тап болғандардың жағдайы көңіл көншітпейді: шоттарына тыйым салынған, карточкалары жұмыс істемейді, сондықтан адамдар заңды түрде жұмысқа тұра алмайды, ал жұмыс берушілер қолма-қол төлегісі келмейді немесе банкпен проблемалық байланыста болудан бас тартады. Ал адам жұмыс істемегендіктен, медициналық сақтандыру да төленбейді, олар емханалардан тегін қызмет пакеті мен дәрі-дәрмек ала алмайды. Интернет-коммерция да олар үшін жабық, өйткені карталары жоқ. Қолма-қол ақшамен жүреді және ешқайда тіркелмей жұмыс істеуге мәжбүр.
Қазақстандықтар қанша қарыз?
Медианалық берешек (орташа емес, типтік) шамамен 600 мың теңгені құрайды. Ресми жұмыспен қамтылған 9 миллион адамның 7 миллионы қандай да бір несиеге ие. Осы жеті миллионнан бір миллион қазақстандық бүгінде қарызды қайтара алмай жүр. Яғни, шамамен 600 млрд-тан триллион теңгеге дейін қарызды есептен шығару туралы айтып отырмыз. Әрине, банктерге соққы болады, бірақ олар шыдай алады.
– Миллиондаған үмітсіз борышкерлердің қалыпты экономикалық өмірге оралуы шексіз «өндіріп алудан» гөрі пайдалы болуы мүмкін.
– Бұл адамдар өмірден сабақ алып, бес жылдан кейін несиені ойланып алатын болар.
– Бәлкім, он мыңдаған арам пиғылды қарыз алушы тегін ақша келді деп, банкроттық жариялауы мүмкін. Бірақ несиелік бюроның есте сақтау қабілеті жақсы және олардың есімдерін ұмытпайды.
Дегенмен, несиелер – жақсы үрдіс
Бүгінгі таңда әдеттегі тұтынушылық несие шамамен 75 000 теңгені құрайды. Несие тек әрбір бесінші өтініш берушіге мақұлданады. Бірақ мынаны түсіну керек – жеке тұлғаларға несие берудегі формалистік шектеулер пайдадан гөрі көп зиян келтіреді. Егер біз бәсекелестік ортадан несие таңдауда адамдарды шектейтін болсақ, біз оларды ломбардтардың қолына итереміз. Біз адамдарға қиын жағдайдан және кедейліктен шығуға кедергілер жасаймыз. Бұл қайғылы мектепті сынақ пен қателік арқылы өту керек. Осыдан жиырма жыл бұрын несиесі бар жеке тұлға сирек кездесетін, ал қазір несиесіз адамды табу қиын.
Фактілер:
– 2022 жылғы қараша бойынша ҚР кредиттерінің бүкіл портфелі 22,3 трлн теңгені құрады немесе жылдық өлшемде 25%-ға өсті.
– Осы сомадан 14 трлн теңге – жеке тұлғаларды несиелендіру. Негізгі үлесті тұтынушылық несиелеу алады, екінші орында – ипотека.
2022 жылғы қарашада банктік емес заңды тұлғаларға теңгемен берілген кредиттер бойынша орташа өлшенген сыйақы мөлшерлемелері 18,4%-ға дейін өсті, жеке тұлғаларға – 17,3% — дан 15,3% — ға дейін төмендеді. Жеке тұлғалардың кредиттері бойынша ставкалардың төмендеуіне банктердің маркетингтік акцияларды өткізуі салдарынан тұтынушылық кредиттер ставкаларының төмендеуі ықпал етті».